Autor: Vladimir Mitrović
Dinastički spomenici u Kraljevini SHS / Jugoslaviji (1919-1941)
Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija
Skupina dinastičkih spomenika (dinastici) posvećenih kraljevima Petru I Karađorđeviću (Beograd, 1844-1921) i njegovom sinu, Aleksandru I Karađorđeviću (Cetinje, 1888 – Marsej, 1934 ), iz vremena Kraljevine SHS (1919-1929) / Jugoslavije (1929-1941), nastajala je područjima svih banovina, danas nezavisnih zemalja (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija). Ovi spomenici su bili bez sumnje direktan produkt državne propagande koja je težila da se nova država ujedini i dodatno poveže. Dinastici toga perioda nastali na području današnje Vojvodine samo su sastavni deo, nikako manje značajan, široke akcije ”obeležavanja teritorije” kroz podizanje spomenika posvećenih monarsima, kao poželjnim simbolima ujedinjenja u novu državnu zajednicu. Stoga je neophodno reći nešto više o njima dok će o istorijati međuratnih spomenika u Srbiji biti više reči u posebnom poglavlju.
Spomen obeležja, podignuta okvirno od sredine dvadesetih godina do kraja 1940. godine, dakle u periodu od deceniju ipo. U tom relativno kratkom periodu nastalo je blizu dve stotine dinastičkih spomenika, posvećenih kraljevima Petru I i Aleksandru I, različitih po formi i gabaritu, od prikaza konjanika, stojećih figura, uveličanih poprsja, portreta, reljefa sa kompozicijama iz života monarha, spomen-ploča i spomen-česmi. Vremenom se ovoj pojavi priključuju i spomen-groblja, spomen-objekti utilitarne namene (škole, bolnice, sanatoriju), sokolski domovi, i na kraju, pravoslavne crkve, čime zvanočna vlast potvrđuje unitarističko ustrojstvo nove države.
Za te svečane prilike angažovani su uglavnom akadesmi vajari pa diletantskih radova skoro da nije ni bilo. Pripreme za podizanje spomenika kao i svi događaji koji su im predhodili kao i svečana otvaranja i osvećenja bili su ozbiljno shvatana u svim sredinama, nezavisno o kojoj se banovini radilo. U svim gradovima u kojima se spomenici nicali svi događaji su bili planirani u sadejstvu državnih organa i lokalnog stanovništva i lokalne vlasti. Odbori, sednice, dogovori, konkursne utakmice, žiriji, posebno prikupljanje materijalnih sredstava potrebnih za podizanje i izgradnju spomenika, bili su iskljlučivo inicirani i sprovođeni na inicijativu lokalnih vlasti, naravno u direktnim dogovorima sa kraljevom kancelarijom. Nema sumnje da su akcijama podizanja spomenika kraljevima u čitavoj zemlji bilo planirano i birokratski uspešno rukovođeno ali, kako izgleda, u tom trenutku nije bilo nekih osobito negativnih reakcija na njihovo podizanje. Ipak, sasvim retki, sporadični incidenti ali i kasnija opšta neprihvaćanje ovih spomenika bili su, između ostalog, osnovni uzroci i njihovog jedinstvenog nestajanja. U periodu od maja 1941. pa do, u najboljem slučaju, jeseni iste godine, samo sa teritorije koja je ušla u sastav NDH (Hrvatska i Bosna i Hercegovina) uklonjeno je i uništeno stotinjak spomenika. Od jedne relativno ozbiljne i kvalitetne produkcije nije ostao niti jedan, baš kao i u ostalim delovina zemlje. Kada je po zvaničnom raspadu Kraljevine Jugoslavije, posle ponižavajućeg šestoaprilskog rata 1941. teritorija zemlje je surovo rasparčana i podeljena. Nove vlasti, izuzev donekle u tzv. centralnoj Srbiji, nisu dugo čekale da uklone sva omrznuta zatečena spomenička znamenja. Pripreme za te događaje bile su veoma jasne i brze – odmah po organizovanju vlasti na novim državnim teritorijama trebalo je ukloniti sve ostatke prethodne državne zajednice sa posebnim akcentom na dinastičke spomenike. Na severnim teritorijama zemlje, u Sloveniji, Dalmaciji, Dubrovniku i Crnoj Gori, italijanske okupacione vlasti zvanično uklanjaju spomenike putem svoje lokalnih birokratskih uprava. U velikom, centralnom delu kraljevine, uključenom u NDH, gde je podizanje u međuratnom periodu bili veoma intenzivno, vlast preuzima ustaški režim koji temeljno ruši sve zatečene spomenike kraljevskog režima. Na teritoriji Bačke tu ulogu preuzimaju mađarske okupacione vlasti, u Banatu nemačka vlast a u Makedoniji bugarske, koje se posebno brutalno obračunavaju sa zatečenim spomenicima, kako onim iz doba kraljevnine, tako i onih iz srednjeg veka. Tako su do jeseni 1941. godine sa lica zemllje nestala svi dinastički spomenici i obeležja Kraljevina SHS (Jugoslavije). Do danas obnovljeno je tek njih nekoliko – u Bjeljini, Zrenjaninu.[1] Faktički, ovi spomenici su bili osuđeni na propast i zaborav i pre nego što su fizički podignuti. Jednostavno, u našoj istorijskoj konstalaciji oni nisu imali nikakve šanse da prežive.
Slovenija (Dravska banovina)
Pobornici politike zasnovane na unitarizmu u nastojanju da suzbiju čak i same naznake dezintegracije Kraljevine SHS / Jugoslavije započeli su još ranije, sredinom dvadesetih godina, snažnu propagandnu delatnost na uobličavanju kulta, prvo kralja Petra Ujedinitelja a potom i Aleksandra, što se moglo uočiti i u Dravskoj banovini, gde je odmah nakon monarhove pogibije započela proizvodnja kraljevog kulta, posebno izražena u vizuelnoj umetnosti. Politička kriza koja je postojala i za vreme kralja Aleksandra i koja je na kraju prouzrokovala ličnu diktaturu kralja Aleksandra pretila je da nakon suverenove smrti 1934. godine izazove poptpuni kolaps države. Svi dinastički spomenici podignuti na teritoriji Slovenije između dva svetska rata uništeni su ili demontirani neposredno po okončanju tzv. aprilskog rata u kome je bivša Kraljevina Jugoslavija prestala da postoji. Dakle, do leta 1941. godine u Sloveniji više nije postojalo javnih spomenika posvećenih članovima dinastije Karađorđević.
Prvi javni spomenik na teritoriji Slovenije po ujedinjenju u novu državu bio je, kako se i očekivalo, spomenik kralju Petru I Karađorđeviću u Kranju, podignut 1926. godine a on je ujedno i prvi spomenik posvećen jednom od članova dinastije u Sloveniji. Autor Valentin (Tine) Kos (1894-1979), veoma aktivan slovenački kipar druge polovine dvadesetih godina, radeći spomenike, reljefe, spomen-ploče, nadgrobne spomenike, portrete i sitnu plastiku. Na svečanosti otkrivanja spomenika u Kranju 25. jula 1926. godine prisustvovali su i kraljevski par kralj Aleksandar i kraljica Marija (u slovenačkoj narodnoj nošnji) u pratnji brojnih visokih gostiju. Spomenik se sastojao od visokog i vitkog obeliska, postavljenog na arhitektonski konstruisanu konusnu i kasetiranu osnovu. Na obelisku je bio apliciran reljef sa kraljevim likom predstavljen iz profila, a ispod reljefa figura idealizovanog junaka raširenih ruku. Na vrhu piramidalnog obeliska nalazio se bronzani orao, simbol države, skupljenih krila i glave okrenute u pravcu zapada.
Jedan od svakako najveličanstvenijih dinastičkih spomenika u čitavoj zemlji bio je spomenik kralju Petru I Karađorđeviću u Ljubljani, podignut 1931. godine kao jedan od dva velika ljubljanska spomenika.[2] Spomenik je izradio poznati vajar Lojze Dolinar (Ljubljana, 1893 – Opatija, 1970), jedan od najplodnijih slovenačkih kipara koji je između ostalog dugo vremena boravio u Beogradu (1949-1959) kao profesor na beogradskoj Akademiji likovne umetnosti. Pored spomenika Ljubljani, Dolinar je autor i spomenika kralju Aleksandru I u Skoplju (u Dečjem domu, 1935) i Visokom (1937). Iz međuratnog vremena potiču njegov monumentalni spomenik đacima ratnicima u Skoplju (1935), kao i niz spomenika piscima Stjepanu Mitrov Ljubiši (Budva, 1934), Simi Igumanovu sa sinčićima (Beograd, 1936) i Svetislavu Kasapinoviću (Pančevo, 1940), koji su svi od reda porušeni i uništeni.[3] Posle rata Dolinar je izveo i niz monumentalnih spomenika posvećenih otporu i stradanju jugoslovenskih naroda u maniru bliskom socrealističkoj školi (Đakovica, 1951; Prijepolje, 1954; Kraljevo, 1955; Kranj, 1961). Zabeleženo je i nekoliko Dolinarovih radova – skulptura, reljefa, poprsja – na beogradskom Novom groblju.[4] Pored vajarstva Dolinar se uspešno bavio i grafikom. U Modernoj galeriji u Ljubljani mu je priređena retrospektivna izložba 1996. godine. Dolinar pripada malobrojnoj plejadi slovenačkih i jugoslovenskih vajara čiji su spomenici bili primeri klasične spomeničke skulpture iz prve polovine XX veka na ovim prostorima.
Podizanje spomenika kralju Petru u Ljubljani pratili su sve dnevne novine u Sloveniji ali i beogradska štampa, posebno Vreme, koje je donosilo opširne izveštaje o pripremama podizanja, samom činu otkrivanja spomenika kao i o celokupnom program svečanosti.[5] Spomenik je svečano otkriven 6. septembra 1931. na desetogodišnjicu od smrti kralja Petra I uz prisustvo velikog broja građana i gostiju iz čitave Slovenije (Dravske banovine). Samo dva dana kasnije spomenik je posetila i kraljica Marija. Tih nekoliko dana u Ljubljani je organizovano niz manifestacija – defile vojske, Sokola i vatrogasaca. Otvaranje obnovljenog Magistrata, kao i svečani koncerti u katedrali i na otvorenom prostoru, što govori o važnosti koju su slovenačke institucije pridavale svečanom otkrivanju spomenika.
Spomenik je, na predlog arh. Jožefa Plečnika, bio postavljen na vrhu stepeništvu ljubljanskog magistrate, kao (novi) sastavni deo prilaznog portala. Stari kralj je bio predstavljen kao konjanik, u sedećem stavu, pognute glave na manjem uzdignutom postolju. Svojom visinom (3,3m) dominirao je centralnim trgom. Dolinar je izveo stilizaciju pod direktnim uticajem herojskog vajarstva Ivana Meštrovića, spomenik je snažnih masa i volumena u neoklasicističkim manirom.[6] Italijanski okupatori su 25. jula 1941. godine spomenik demontirali i uništili. Svojim položajem, umetničkom koncepcijom kao i porukom koju odašilja, spomenik Kralju Petru je trebao da svedoči o organskoj povezanosti institucija nove države sa tradicionalnim političkim i upravnim institucija slovenačkog naroda što je potvrđeno i svečanom poveljom ugrađenom u postament spomenika koja je svedočila o ‘’istorijskom sjedinjavanju Slovenaca u novu kraljevinu pod vođstvom kralja Petra I Karađorđevića. [7]
Isti autor je pred sam početak rata izradio i spomenik kralju Aleksandru I, takođe u Ljubljani, koji je svečano otvoren na rođendan kralja Petra II 6. septembra 1940. godine uz prisustvo mladog kralja, kneza namesnika Pavla, članova Kraljevskog doma i visokih zvanica iz Beograda, Zagreba, Ljubljane i čitave Slovenije. Kao i u slučaju podizanja spomenika kralju Petru oava svečanost je direkno prenošena na radio stanici Ljubljane. Podizanje ovog spomenika pratili su brojni nesporazumi o njegovom izgledu ali i o lokaciji na kojoj treba biti postavljen.[8] Bilo je predloga da se namesto spomenika podigne neka utilitarna građevina, na primer bolnica, što je bio čest slučaj u međuratnoj Jugoslaviji. Konkurs raspisan 1937. i dodeljene nagrade nisu bile garancija da će se pristupiti i samoj izgradnji spomenika. Spor je trajao tokom čitave sledeće godine da bi se potom raspisao novi, drugi po redu konkurs. Prva nagrada je dodeljena vajaru Valentine Kosu, autoru spomenika u Kranju, i arh. Miru Kosu, za projekat u kome je kralj prikazan kao stojeća figura, dok je druga nagrada dodeljena Lojze Dolinaru. Tako je tek početkom1939. godine doneta konačna odluka da se podigne kraljev konjički spomenik, po Dolinarovom projektnom rešenju. Arhitektonsku postavku izradio je arh. Herman Hus (1896-1960). Spomenik je bio smešten na konačnu lokaciju ‘Zvezda’, prema Kongresnom trgu. Figura kralja konjanika bila je visoka 6,80 m, dužina 5,75 m i širina 1,60 m. Kralj je predstavljen u uniformi, u pozi jahača. Visok postament na kome se nalazio spomenik bio je obložen bukovačkim granitom sa reljefnim aplikacijama na kojima su prikazane skupine nagih figura u simboličnim kompozicijama ’Rat’, simbolično izražava ideju da njegov teret pada na sve podjednako, a ne samo pojedince i ’Mir’, koji je predstavljen u tri grupe, od kojih srednja prikazuje ujedinjenje Jugoslavije, leva život u slobodi, desna rad u grupi. U opširnom članku istaknuti slovenački istoričar umetnosti Franc Stele (1886-1872), koji je i ranije pisao o savremenim spomenicima Jugoslavije[9], daje kvalitetan opis lokacije i samog spomenika zaključujući da je spomenik monumantalan ali dostojan i da je dokaz napredka umetnosti kod nas.[10] Monumentalni konjanički spomenik kralju Aleksandru trebalo je da utvrdi memoriju na počivšeg suverena, kao i da potvrdi nacionalno jedinstvo. Istovremeno, vizuelna memorija kralja Aleksandra materijalizovana u konjaničkoj skulpturi evocirala je arhetip o kamenom vitezu. Tako je savremeni politički kontekst povezan sa stari starim mentalnim slikama i ritualnim praksama uzdigao poimanje vladarevog lika u domen simboličke kulture. Oba ljubljanska spomenika pripadali su grupi najuspešnijih dinastika podignutih u međuratnoj Kraljevini Jugoslaviji.
Posebnu skupinu dinastičkih spomenika u Sloveniji čine spomenici kralja Aleksandra I u vidu masivnih poprsja na visokim postoljima – Ljubljana, u fabrici duvana (vajarka Iva Despić-Simonović, 1935), Jesenice (vajar Petar Loboda, 1936) i spomenik u dvorištu Građanske škole u Mariboru (1936). Kao i na drugim teritorijama kraljevine i u Sloveniji je bilo mnoštvo skromnijih spomenika po manjim mestima, kao i brojnih spomen-ploče posvećenim kraljevima Petru I i Aleksandru I.
Hrvatska (Savska i Primorska banovina)
Više dinastičkih spomenika u Hrvatskoj nastali u ovom periodu zaslužuju dodatnu pažnju – ili po izrazito visokim umetničkim kvalitetima koji se često poklapaju sa radovima poznatih jugoslovenskih vajara ili nekim drugim specifičnostima koje ih izdvajaju iz opštejugosovenskog korpusa spomenika posvećenih članovima jugoslovenske dinastije. Jedan od prvih spomenika kralju Petru I podignut je već 1923. godine u Dardi kod Osjeka. To je bila piramidalna kostrukcija, visoka devet metara, sa dvoglavim orlom na vrhu koji u kandžama drži grb Kraljevine SHS. Spomenik je podignut na mestu, a verovatno i od istog materijala, predhodnog spomenika Mariji Tereziji sa mađarskom krunom, koji je porušen već 1918. godine. Istu sudbinu doživeo je i spomenik u Dardi ubrzo po početku Drugog svetskog rata.
Samo godinu dana posle smrti kralja Petra I na zboru građana Dubrovnika, odlučeno je da se otkupi nacrt za spomenik od Ivana Meštrovića (Vrpolje, 1883 – South Band, USA, 1962). Posle dve godine 1. decembra 1924. na dan Ujedninjenja, na velikoj svečanosti svečano otkriven je veliki kameni reljef. Bio je postavljen na počasno mesto (levo od stepeništa na gradskim zidinama) ispod samog kipa Svetog Vlaha, zaštitnika grada. Kralj je bio prikazan na konju, ogrnut velikom pelerinom sa sokolom u ruci. Čak i na reprodukcijama starih fotografija očito je da reljef nosio veliku umetničku energiju, svojom umerenom stilizacijom i kranje espresivno spada u sam vrh Meštrovićevih radova slične tematike. I sam kralj Aleksandar je bio veoma zadovoljan dubrovačkim spomenikom pa je odmah posle svečanog otvaranja dodelio odlikovanja učesnicima procesa izgradnje i otkrivanja spomenika. Meštrovićev reljef sa prikazom kralja Petra I izlagan je vić sledeće godine u Parizu.
Poznati hrvatski i jugoslovenski vajar Antun Augustinčić (Klanjec, 1900 – Zagreb, 1970) je u međuratnom periodu izradio niz monumentalnih dinastika. Pored velikih spomenika u Kragujevcu (1932, jedini koji još postoji, i nije dinastik već je posvećen palim u ratovima), Skoplju (1937) i Somboru (1940), Augustinčić je na području Hrvatske izveo tri spomenika. Najraniji je bila jednostavno koncipirana i izvedena spomen-ploča posvećena desetogodišnjici oslobođenja ostrva Krka sa stilizovanim dvoglavim orlom, državnim grbom u kandžama i prigodnim zapisom (1931). Spomenici u Varaždinu i Sušaku znatno su značajniji i pripadaju samom vrhu međuratnih dinastika. Spomenička figura kralja Aleksandra I u Varaždinu svečano je otvorena 6. septembra 1935. na rođendan mladog kralja Petra II, na glavnom Trgu kralja Tomislava, ispred Gradske većnice. Postament spomenika bio od tamnog kastavskog mermera, visoko skoro četiri metra, sa apliciranim reljefima sa tematikom narodne prošlosti. Lik kralja predstavljen u stojećem stavu, u svečanoj generalskoj uniformi bio je izliven od bronze i visok 2,8 m. tako da je čitav spomenik bio ukupno visok preko šest metara. Kralj je prikazan u odlučnom stavu, blagog ali napetog gesta, dok je opšti utisak morao biti pod uticajem njegovih jakih plastičnih formi i jednostavnih linija.
Samo nekoliko nedelja kasnije, 17. novembra 1935. svečano je otkriven spomenik kralju Aleksandru I na Sušaku, koji Augustinčić radi zajedno sa drugim velikim hrvatskim i jugoslovenskim vajarem Franom Kršinićem (Lumbarda, 1897 – Zagreb, 1982). Na širokoj platformi iz koje izranja visoki postament, u stojećem stavu prikazana je bronzana figura kralj sa kormilog (jugoslovenskog) broda. Kralj je prikazan u paradnoj generalskoj uniformi sa pelerinom koja je zanjihana na vetru. Na postamentu su bronzani reljefi sa figurama koje simbolišu sve krajeve zemlje. Mada su sačuvane samo loše fotografije i fotografije makete spomenika vidljiva su njegova monumentalna svojstva i patos izražen u likovima kralja i figurama na reljefima. I drugi autor sušačkog monumenta Frano Kršinić bio je izrazito aktivan na području spomenika dinastika u čitavoj zemlji – Bosanska Krupa (1929), Novi Bečej (1937), Sarajevo (1938), kao i biste kralja Aleksandra I i Petra I u Zagrebu (1934) i Bjelovaru (1935). Još jedan od vajara koji su bili veoma aktivni na polju dinastičkih spomenika je Sreten Stojanović (Prijedor, 1898 – Beograd, 1960 ) čiji radovi se mogu smatrati uspešnijim spomenika – Nevesinje (1928), Dvor na Uni (1929), Tuzla (1935), Ohridu (1937) i posebno Udbine (1938). Svi pomenuti radovi Augustinčića, Kršinića i Stojanovića nikada nisu uvršteni u njihove zvanične biografije kao ni u enciklopediji ni monografije. Isti autori sa nastavili blistave, vajarske i spomeničke, karijere i u vreme socijalističke Jugoslavije.
Od ostalih spomenika kraljeva u Hrvatskoj vredni su pomena spomenici sa prikazima figure kralju Petra I u Novoj Gradiški 1926. (vajara Ivo Kordić); Otočcu iste godine (Josip Turkalj, 1890-1943); Sisku 1930. (Robert Žan Ivanović, 1889-1968); Sušaku 1938. (Vinko Matković1911-1973) kao i spomenik kralju Aleksandru I u Vukovaru 1936. (Marin Studin).
Spomen-svetionik posvećen kralju Aleksandru I u Splitu svečano je otkriven 8. decembra 1935. godine i bio je jedinstven na prostorima čitave zemlje. Koncipiran kao spomenik-svetionik, dakle objekat utilitarne prirode, bio je postavljen u gradskoj luci a isklesan je od blokova bračkog kamena (širine 1,2 m, visine 7,5 m). Po ocenama ondašnje štampe (Jadranska straža) spomenik je delovao ugodno svojom jednostavnom geometrijskom formom koja ne narušava lučki ambijent ne gubeći se u detaljima. Za razliku od ostalih jugoslovenskih dinastika, splitski monument nije bio posvećen samim ličnostima već događajima vezanim za njihove posete Splitu. Sami povodi – tri istorijska događaja, uklesani u vidu kratkih napisa na ovom jedinstvenom nefigurativnom dinastiku kraljevine retko su zanimljivi – 26. avgust 1910. kada je ”(vidovita i oplemenjena) omladina Splita prvi put pozdravila budućeg jugoslovenskog kralja Petra I”; 29. novembar 1925. kada je kralj (Aleksandra I), prilikom posete Splitu na istom ovom mestu rekao: ”Budite odsada kao i dosada večni čuvari našeg mora, za vama čvsto stoji ujedinjena otadžbina”; 14. oktobar 1934. kada su iz Marseja u Split dopremljeni posmrtni ostaci kralja Aleksandra I, ”skamenjena od bola domovina ovde primi(la) tjelo kralja mučenika vraćenog iz tuđine gde izdahnu uz reči: Čuvajte mi Jugoslaviju”. Ovako koncipiran i obeležen spomen-svetionik na otvaranju je inspirisao govornike koji su rekli da će on brodarima pokazivati sigurno mesto u luci a narodu sigurnu budućnost. Tekstovi su uklonjeni od strane italijanskih okupatora već u proleće 1941. neposredno po osnivanju NDH.
Na području tadašnje Savske banovine podizano je još na desetine dinastičkih spomenika. U velikoj meru su to bila poprsja, portreti kraljeva u prirodnoj veličini ili nešto veća kada su postavljena na visoke postamente. Takođe je i veliki broj spomen-ploča koje su uglavnom radili školovani vajari. Otvarani uz velika narodna slavlja i svečanosti, uz svečene parade, govore i muziku. Smešteni isključivo u samim centrima naselja i gradova, ovi spomenici su kao i svi ostali zbrisani sa lica zemlje od strane ustaške vlasti već 1941. godine.
Bosna i Hercegovina (Vrbaska i Drinska banovina)
Sličnu, pa i istovetnu sudbinu imali su i dinastički spomenici na području Bosne i Hercegovine. Prvi spomenik podignut na području Vrbaske banovine bio je krajnje neobičan spomen-kompleks kralju Petru I u Sarajevu 1923. godine. Povodom svečanog osvešćenja, što nije bila uobičajena praksa, štampana je Spomenica sa tekstom istaknutog jugoslovenskog likovnog hroničara i kritičara Koste Strajnića koji daje analizu izgleda i simbolike ovog zanimljivog dela. Spomenik, visok oko čest metara će, po Strajniću, činiti jak utisak monumentalnog obeležja. Marko Šimunković je zamislio i komponovao celu vrlo dobru arhitekturu spomenika i sve njegove ukrase i ornamente, dok je vajar Nikola Bodrožić izradio uspelu bistu kralja koja čini sa arhitekturom skupa prijatno jedinstvo. Naime, spomenik je u osnovi podignut kao verna kopija (ordena) Karađorđeve zvezde sa mačevima, urađen na tlu, kao platforma, prečnikom preko dvanaest metara. Na središnjem uzdignutom postamentu su bili smešteni reljefi za prikazima istorijskih događaja – Ustanak Petra Mrkojevića (kralja Petra I), Prelazak preko Albanije, Oslobođenje i Ujedinjenje Jugoslavije. Po pažljivo projektovanom i izvedenom parternom uređenju ove je bio jedan od najnaprednijih spomenika u čitavoj zemlji.
Tokom naredne decenije usledila je izgradnja čitavog niza drugih monomentalnih dinstičkih spomenika koje su radili vodeći jugoslovenski vajari toga vremena. Oba dinastička spomenika vajara Sretena Stojanovića prikazuju kralja Petra I (Nevesinje, 1928) i Aleksandra I (Tuzla, 1935) kao stojeće figure sa impozantnim gestovima, u položaju bliskom antičkom kontra-postou, kao vojskovođe, u svečanim uniformama, sa mačevima i generalskim znamenjima. U Visokom, mestu severo-istočno od Sarajeva, 20. juna 1937. godine je osvećen spomenik kralju Alekasandru I, rad poznatog jugoslovenskog vajara Lojze Dolinara. Kako je već bilo uobičajeno za Dolinovara rešenja dinastika i visočki spomenik je imao stojeću figuru kralja na vrhu postamenta na kome su bile prikazane reljefne ploče sa (neidentifikovane) scenama koje simbolično prikazuju nacioanlno jedinstvo jugoslovenskog naroda.
Dva najmonumentalnija spomenika visokim umetničkih dometa međuratnog vremena u Bosni i Hercegovini su spomenici u Bijeljini i Sarajevu. Spomenik kralju Petru u Bijeljini (1937) izradio je vajar Rudolf Valdec (Kraapina, 1872 – Zagreb, 1929), autor uspelog spomenika u Petrovgradu (Zrenjaninu, 1924). Bijeljinski spomenik je jedan od najreprezentativnijih i svakako najdinamičnijih dinastika toga vremena. Ondašnja štampa i umetnička kritika pohvalila je Valdacov spomenik kao nešto novo, neobično i slobodno, a opet naše, izraženo osvajačkim nacionalnim osećajem. Kod ovog spomenika posebnu pažnju su privukle ideje i kompozicija; sve je tehnički u tančine doterano i anatomski prostudirano. U isto vreme, spomenik privlači svojom jedinstvenom koncepcijom koja za osnovni uzor ima mitove koje Valdec vešto koristi u prikazivanju kralja. Spomenik se ikonografski oslanja na scenu Sveti Đorđe ubija aždaju i mit o borbi Kraljevića Marka sa Musom Kesedžijom. Kao neobično živ i dinamičan spomenik opisan je i u drugim novinskim člancima: kralj Petar, zaodenut kraljevskim plaštom, sedi na velikom, snažnom i lepom konju koji se propeo na stražnje noge dok je ispod već oboreni troglavi Arapin. Levom rukom kralj je zauzdao uznemirenog konja a desnom je zavitlao veliki mač, koji će se spustiti i raseći oborenu glavu džina koji u rukama drži slomljeni mač i brani se štitom od kraljevog zamaha. Dramatičnu kompoziciju Valdec je zaokružio harmonično, bez prenatrpanosti ali i bez praznina. Spomenik je sa postamentom bio visok oko sedam metara a izliven je u Prvoj Umetničkoj Veštačkoj Livnici Vlastimira Đorđevića u Beogradu, koja je već više od tri decenije radila odlivke domaćih i stranih umetnika-vajara.
Verovatno po volumenu i visini najreprezentativniji je spomenik kralju Petru I u Sarajevu (1938), rad vajara Frane Kršnića. Mada je izveden nekoliko godina ranije usled produženog vremena za uređenje prostora i postamenta dok su izliveni bronzani delovi spomenika iz Zagreba dopremljeni u Sarajevo, kako izgleda, do njegovog otvaranja nije ni došlo. Na sačuvanim fotografijama projekta i makete vidi se monumentalni spomenik kralja na konju, koji desnom rukom poziva narod u napad. Postament je bio već izklesan od jablaničkog granita dok su na njemu bili predviđene i reljefne predstave iz života kralja. Spomenik bi bio visok čak 14 m.
Pomalo zaboravljeni vajar Ivan Ekert (Novi Sad, 1891 – Zagreb, 1953) tokom prve polovine dvadesetih godina izveo je spomenike kralja Petra I u Bosanskoj Gradiški, Mrkonjić gradu, Livnu, Jajcu, Donjem Vakufu, Foči, Bugojnu i Travniku. Ekert je akademsko obrazovanje sticao u Beču, Minhenu i Budimpešti. Kao nastavnik likovnog obrazovanja radio je u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu. Pored dinastičkih spomenika u Bosni i Hercegovini izradio je i više drugih spomenika u Hrvatskoj – spomenik kralju Tomislavu u Bosanskoj Gradišci kao i tri spomenika u Novoj Gradišci (Josipu Štrosmajeru, Matiji Gupcu i Petru Zrinjskom). Svakako je najambiciozniji bio spomenik u Bosanskoj Gradiški (1926) koji je koncipiran poput helenističkog olatara gde se spomeniku prilazi stepeništem sa svih strana. Na vrhu bila je postavljena sedeća figura kralja u hercegovačkom narodnom odelu za kraljevskim znamenjima. Ostali spomenici su tradicionalno koncipirani, detaljno izvedeni u skladu sa njegovim akademskim obrazovanjem. Ekart je starog kralja predstavljao u dopojasnoj monumentalnoj pozi, bez kape, često sa visokim ordenjem na grudima, dok je povremeno spomenicima dodavao i reljefe sa prikazima istorijskih bitaka u kojima je kralj učestvovao (Kumanovo, Kajmakčalan). Spomenici su bili postavljeni na posebno detaljno osmišljena i ukrašena postolja, u pažljivo uređenim mikrourbanim celinama, sa pristupnim stepeništima ukrašenim kandelabrima i stubovima. Svi Ekertovi dinastici u Bosni i Hercegovini su uništeni dok se za neke jedva da i zna kako su izgledali.
Jedina vajarka u Bosni i Hercegovini u vreme međuratne Jugoslavije bila je Iva Despić-Simonović (Hrastovci, kod Petrinje 1891 – Sarajevo, 1961), akademski vajar iz Sarajeva, koja je radeći u Sarajevu između 1935-1937. godine izvela nekoliko uspešnih spomenika kraljeva Petra I i Aleksandra I u Mostaru, Banja Luci, Sarajevu, Visokom, Gračanici pored Doboja, Vladičinom Hanu i Ljubljani. Iva Despeć je portretisala i druge krunisane glave – bugarskog princa Kirila, rumunskog kralja Ferdinanda itd). Bila je rado viđena na dvoru Karađorđevića i skoro da je imala poziciju dvorske kiparice, jer je, između ostalog, podučavala kraljicu Mariju u njenim željama da savlada osnovne korake vajarstva. Učestvovala je na kolektivnim izložbama u Londonu, Parizu i Milanu. Izradila je i biste pesnika Alekse Šantića, Osmana Ćikića i istoričara Vladimira Ćorovića za grad Mostar. Bavila se sitnim plastikom, medaljama, slikarstvom i crtanjem.[11] Njeni dinastički spomenici su uglavnom nešto hipertrofirana poprsja kraljeva postavljena na visoke postamente klesane od lokalnog kamena. Svi ovi spomenici su bili postavljeni unutar fabrika duvana koje su kao državni monopol predstavljale velike proizvodne potencijale u skromnim ekonomijama bosanskih naselja. Od njenih spomenika posebno se ističe portret kralja Aleksandra iz sarajevske fabrike duvana gde je uočljiv stilizovani i lirski prečišćen vajarski izraz koji odaje iskusnog i školovanog umetnika. Koncipiran u oštrim i pravim potezima ovaj portret je jedan od najmodernijih viđenja kralja Aleksandra.
Jedan od retkih klasika sprskom vajarstva, već ostareli Đorđa Jovanovića (Novi Sad, 1861 –Beograd, 1953), član Srpske kraljevske akademije nauka i umetnosti je u svojoj bogatoj karijeri izveo nekoliko portreta kraljevske porodice u međuratnom periodu. Jovanović je za Banske dvore u Banjaluci isklesao u belom mermeru biste kralja Aleksandra I i kraljice Marije 1931. godine. Po sačuvanim fotografijama bili su to, za Jovanovića, karakteristični vladarski portreti, stilizovani čvrsto i precizno sa klasičnim detaljima, koji više pripadaju proteklom 19. stoleću nego vremenu postavljanja. Tada još mladi ali uspešni vajar Risto Stijović (Podgorica, 1894-1974)[12] je autor dva spomenika – biste kralja Aleksandra I u dvorištu glavne pošte u Sarajevu (1935) i slično koncipiran spomenik u gradskom parku Kalinovika (1936). Bila su to nešto uvećani bronzani portreti, postavljeni na visoke postamente. U istom periodu u Bosni i Hercegovini nastaje i nekoliko uspelih spomenika posvećenih drugim istorijskim ličnostima – Spomenik Kosti Todoroviću u Srebrenici (1924) slikara i vajara Mihajla Milovanovića (1880-1941) koji je stradao kao žrtva komunističkog terora u Užicu; Poprsja Sime Milutinovića Sarajlije u Sarajevu (1932) vajara Martina Sudina i Spomenik Njegošu u Sarajevu (1934) delo poznatog jugoslovenskog vajara Tome Rosandrića.
Crna Gora (Zetska banovina)
U Crnoj Gori je srazmerno ostalim sredinama podignut najmanji broj dinastičkih spomenika. Tokom tridesetih godina osvećeno je tek nekoliko spomen-ploča (Cetinja, 1931; Kamenar, 1935; manastir Savina, 1935) kao i par spomen-česmi na lokalnim putevima. Nema sumnje da je spomenik kralja Aleksandra I na Cetinju, rad Ivana Meštrovića, ključni dinastik podignut na području Crne Gore, u rodnom mestu kralja. Mada je predviđeno svečano otkrivanje za 9. oktobar 1940. godine, na dan atentata u Marseju, njegova predistorija traje nekoliko godina unazad. Beogradska ‘Pravda’ je još u leto 1938. godine objašnjavala svojim čitaocima budući izgled spomenika, iznenađujuće precizno i stručno. Zamisao ovog dela je interesantna i snažna: kralj Aleksandar je prikazan sa oštrim zamahom isukane sablje, dok se konj pod njim uspinje zategnutih uzda. Sam kraljev lik je vanredno dobro izveden i savršeno veran, jer je Meštrović za model koristio portret kralja koji je u bronzi uradio nekoliko godina ranije. U tekstu posebne pohvale su upućeni prikazu konja gde je umetnik bio posebno vešt. Njegova muskulatura je hipertrofirana ali ne kvari opšti utisak već, naprotiv, snažno oživljavaju čitavu kompoziciju koja kipti dinamikom. U jesen sledeće 1939. godine na Cetinje stiže Meštrović da zajedno sa predstavnicima grada odredi mesto budućem monumentu. Tada je određena i objavljena konačna lokacija – na platou ispred Dvorca kralja Nikole Petrovića, na zemlji koja je nekada bila kuća vojvode Boža Petrovića, u to vreme Trg kralja Aleksandra. Ipak, trebala je da prođe još jedna kalendarska godina da se okončaju (parterni) radovi oko podizanja skvera oko spomenika. Čini se da tačan datum otkrivanja i osvećenja nije utvrđen ali je spomenik svakako na toj lokaciji postojao od jeseni 1940. godine do leta sledeće godine kada je nepovratno uništen. Spomenik zajedno sa granitnim postamentom je bio visok skoro deset metara. Ovaj Meštrovićev spomenik je zajedno sa Augustinčićevim spomenikom u Somboru trajao najkraće, faktički tek nekoliko meseci.
Makedonija (Vardarska banovina)
Za razliku od ostalih delova zemlje na području Makedonije, ondašnje tzv. Južna Srbije, kao i u Crnoj Gori, nije podignuto mnogo dinastičkih spomenika. Svi spomenici su odmah po početku bugarske okupacije ovih područja nemilosrdno uklonjene i uništene. U deceniji po oslobođenju i ujedinjenju ovih krajeva u novu državnu zajednicu izgrađeno je nekoliko spomen-groblja i spomen-obeležja stradalom stanovništvu u ratovima 1912-1918. (Bitolj, Kajmakčalan, odmah posle Velikog rata). Prvi monumentalni spomenik na ovom području izgrađen je u Skoplju i svečano otkriven 17. decembra (na rođendan kralja Aleksandra I) 1924. godine. Spomenik je bio visok deset metara, sastojao se od masivnog postamenta koji je predstavljao stenu urađenu od prirodnih kamenih blokova nepravilnog oblika sa dve figure na vrhu. Figura srpskog vojnika, pešaka, prikazanog u punoj ratnoj opremi bila je visoka oko dva metra. Pored njega bila je prikazana figura žene u šumadijskoj narodnoj nošnji kako vojniku pruža pobednički lovorov venac. Skicu za spomenik izradio je građevinski inženjer Bronštajn dok je izrada figura vojnika i žene bila poverena kamenorescu Lunačeku iz Beograda, gde su figure i klesane a potom prenete u Skoplje. To je ujedno jedna od retkih spomenika koji su izvedeni u kamenu.
Vajar Lojze Dolinar autor je dva spomenika u Skoplju iz 1935. godine – spomenik đacima ratnicima i spomen-biste kralja Aleksandru I. Na prvom spomeniku visokom preko četiri metra prikazano je više likova – devojka koja simbolizuje Srbiju predvodi đake-ratnike u borbu dok je na suprotnoj strani postamenta prikazan lik žene-majke koja posle pobede, umesto sina pobednika dobija njegova vojna znamenja, šlem, prebijen mač i maslinovu grančicu.
Jedinstven spomenik na ovim prostorima je spomenik palim ratnicima u Kumanovskoj bitci 23. i 24. oktobra 1912. podignut na Zebrnjaku 1936. godine. To je ekspresionistički oblikovana spomen-kula (kula-obelisk) visoka čak 48m izgrađena po projektu arh. Momira Korunovića (Jagodina, 1883 – Beograd, 1969) autora više spomen-obeležja, spomen-kosturnica, spomen-domova, spomen-česmi i Sokolskih domova i stadiona podignutih u čast dinastije Karađorđević.[13] Kula je bila sagrađena od najtvđeg balzatnog kamena i armiranog betona a finansirana je od strane dobrovoljnih priloga preivelih boraca iz Kumanovske bitke. U prizemlju kule se nalazila kripta gde su položene kosti palih ratnika. Nad njom bio je smešten muzej sa devet odeljaka gde su bili izloženi trofejni i predmeti pronađeni na bojištu posle bitke. Iznad podnožja spomenika nalazila se kapela koju je fresko oslikao slikar Živorad Nastasijević. Na određenoj visini, na svakom od tri ugla spomenika, na postoljima su bili izloženi originalni topovi iz Kumanovske bitke. Tokom leta 1941. godine spomenik su porušili makedonski nacionalisti uz sadejstvo bugarskih okukpacionih snaga čija je pomoć bila neophodna zbog monumentalnosti samog spomenika i čvrstoće materijala od koga je izgrađen. Tako je nestao jedan od najvelelepnijih i najleših spomen obeležja iz međuratnog perioda.
Vajar Antun Augustinčić autor je konjaničkih spomenika kralju Petru I i Aleksandru I u Skoplju, koji su svečano otkriveni u jesen 1937. godine, blizu prilaza Kamenom (Dušanovom) mostu na Vardaru u centru grada. Kako je čest bio slučaj za skopski spomenik je bio raspisan veliki konkurs na kome je uzelo učešće više poznatih jugoslovenskih vajara (Petar Palavičini, Boris Kalin). Na izradi projekata i parternog uređenja sarađivao je zagrebački arhitekta Drago Galić, koji je Augustinčiću pomagao i prilikom parterne postavke spomenika Batinske bitke, podignutom deceniju kasnije. Konjaničke figure kraljeva bile su postavljene na visokim dekorativnim portalima, levo i desno od mosta, sa pešačkim prilazima. U neposrednoj okolini je bilo predviđeno i postavljane spomenika Velikom županu Nemanji i caru Dušanu, ali do toga nije došlo. Slične koncepcije su i spomenici kraljevina Petru i Aleksandr na beogradskom mostu koje je izveo Ivan Meštrović.
Dva spomenika kralju Aleksandru I iz 1937. godine predstavljaju figure kralja-ratnika postavljene na visoka postolja – u Ohridu, autora Sretena Stojanovića i Bitolju, vajara Dragutina Spasića (1907-1988), autora brojnih spomenika na beogradskom Novom groblju. Tokom ovog perioda podignuto je i nekoliko spomen-bisti kraljevima (Skoplje, 1936; Bitolj, 1936; Kičevu, 1937; Demir Kapiji, 1938).
[1] Za poglavlje koje sledi u velikoj meri je korišćena knjiga Uglješe Rajčevića, kao i brojni izvori koji su navedeni: Zatirano i zatrto. Oskrnavljeni i uništeni srpski spomenici na tlu predhodne Jugoslavije, knjiga prva, Prometej, Novi Sad, 2001. Druga knjiga istog autora govori o brojnim spomen-pločama, zapisima i natpisima, koja nesumljivo imaju veći istorijski nego umetnički značaj i nisu tema ove studije.
[2] Detaljnije o porušenim spomenicima u Ljubljani: Olga Manojlović, Vladarski spomenici u Ljubljani 1908-1940. godine, Godišnjak za društvenu istoriju sv. 2-3, Beograd, 1997; Božidar Jezernik, Mesto brez spomina, Založba Modrijan, Ljubljana, 2015.
[3] U. Rajčević, Nav. delo 251.
[4] Branislava Kostić, Novo groblje u Beogradu, Beograd, 1999. 26, 202.
[5] Anonim, Otkrivanje spomenika Kralja Petra. Rad vajara Lojze Dolinara, Vreme 6. septembar 1931; Anonim, Danas je u Ljubljani otkriven spomenik blaženopočivšem Kralju Petru Velikom Oslobodiocu. Rad vajara L. Dolinara, Vreme 7. septembar 1931.
[6] Damir Globočnik, Spomenik kralju Petru I v Ljubljani, Zgodovinski časopis 1-2, Ljubljana, 2014. 84-125.
[7] Olga Manojlović, Nav. delo, 209.
[8] U. Rajčević, Nav. delo, 186-187.
[9] France Stele, Problem spomeniškega varstva v Jugoslaviji, Jugoslovenski istorijski časopis br. 3-4, Beograd, 1935. 425-454; France Stele, Spomeniško varstvo v Jugoslavija, Jugoslovenski istorijski časopis br. 1-4, Beograd, 1936. 49-100.
[10] Isto, 187.
[11] Danka Damjanović, Skulptura, u: Umjetnost Bosne i Hercegovine 1924-1945, Umjetnička galerija BiH, sarajevo, 1985.
[12] Katarina Ambrozić, Jasna Jovanov, Risto Stijović, Bibliotekat grada Beograda, Beograd, 2006.
[13] Aleksandar Kadijević, Momir Korunović, Beograd, 1996.
