Autor: Vladimir Mitrović
Cilj teksta je da se na osnovu bogatih zbirki planova i mapa Novog Sada u Istorijskom arhivu Novog Sada i Arhivu Vojvodine, brojne istoriografske i memoarske literature prikaže stanje u graditeljstvu Novog Sada u burnom istorijskom periodu sredine XIX stoleće. Obimna postojeća literatura o srpskom narodnom pokretu i vremenu Bune 1848-49. nije se detaljnije bavila vremenom koje je označeno kao graditeljsku obnova Novog Sada. Analiziraće se i neki od planova grada nastali tokom XVIII i XIX veka, zatečeno stanje pre revolucionarnih događaja, situacija posle katastrofalnog bombardovanja grada kao i pojava “graditelja obnove”, kako smo označili delovanje graditelja prvih godina posle odobrenja zajma i ponovne (re) izgradnje novosadskog gradskog jezgra. Pokušaćemo prikazati kako je, u stvari, nastao Novi Sad, tačnije njegovo današnje centralno gradsko jezgro. Godine posle okončanja Bune (1850-1855) ujedno su i vreme nastanka najvećeg broja zdanja u centralnim gradskim ulicama – Zmaj Jovina, Dunavska, Pozorišni trg, Miletićeva, Pašićeva kao i manje susedne ulice. Vreme o kome će biti reči okvirno se poklapa sa trajanjem Vojvodstva Srbija i Tamiški Banat. Burni politički i društveni događaji koji su predhodili a potom trajali, neće biti predmet ove rasprave.
U Vojvodini se rani kapitalizam već i u XVIII veku brže razvijao u poljoprivredi nego u gradskom sektoru privrede, trgovine i zanatstva. Iako je građanska klasa javlja tu već u drugoj polovini XVIII veka, ona je pre svega bila, još i oko 1848. trgovačka i zanatsko-majstorska, esnafska.[1] Vojvodina je u doba pre 1848. godine najvećim delom bila inkorporirana u pojedine mađarske županije (Bačka, Čongradska, Torontalska, Tamiška i Krešo-severinska) ili u okvirima Hrvatske (Srem) a delom pod Komorom i Ratnim većem (pojedine Regimente Vojne krajine, Šajkaška). Takođe su neki gradovi (Subotica, Sombor, Novi Sad, Temišvar) bili izuzeti ispod Županija, pošto su imali autonomiju dobijenu u XVIII veku, kao što su i Potiski i Kikindski dištrikt imali izvesno izuzetno stanje. Tako se ne može govoriti o nekom jedinstvenom vojvođanskom području, koje bi imalo podjednak tretman u svim svojim delovima. Rat koji je usledio sa događajima oko Bune je do početka 1849. godine bio uglavnom lokalnog značaja, vođen na jednom sasvim uskom sektoru, gde su se smenjivale u posedu pojedinih utvrđenih mesta čas srpske, čas mađarske trupe iako sa priličnom svirepošću, nemilosrdno, takoreći do istrebljenja sa obe strane.[2]
Literatura
Literatura koja se bavi novosadskim graditeljima i graditeljstvom prvih godina druge polovine XIX veka nije previše obimna, ali postoji i svakako nije zanemarljiva. Pored sporadičnog pominjanja podataka vezanih za graditeljski fond nastao u to doba, koji se uglavnom odnose na stradanje i uništenje grada, o mapama grada do Bune i graditeljstvu ovog perioda više su pisali predratni graditelj i pisac Daka Popović (1886-1967)[3], kao i istoričarka umetnosti dr Olivera Milanović-Jović.[4] Tokom poslednje decenije se na ovoj problematici dosta radilo u nadležnom Zavodu za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada u okviru pripreme planskih dokumenata, izrade pojedinačnih studija i prikaza brojnih građanskih kuća iz ovog perioda. Ta istraživanja bila su osnova za obimnu studiju grupe autora Umetnička topografija Novog Sada. [5] Istoriografska literatura je znatno brojnija. O obnovi grada posle revolucionarnih događaja pišu svi autori koji se bave istorijom Novog Sada, ili je bar pominju kao jedan od ključnih događaja vezanih za XIX vek u gradu i njegov kasniji razvoj.[6] To je ujedno i period kada je nastala centralna zona grada približno u današnjim okvirima
Karte i planovi grada do kraja XIX veka
Nažalost, do danas ne postoji neki zbirni pregled karata i mapa Novog Sada, starijih i iz ovog perioda. Ipak, ova tematika je privlačila određeni broj istraživača a veći broj karata, mapa i planova u više je navrata publikovan. [7] U Zbirci karata Rukopisnog odeljenja Biblioteke Matice srpske čuva se jedan broj karata grada, kao i u Muzeju Novog Sada, Muzeju Vojvodine i još nekim institucijama (Istorijski arhiv Novog Sada, Arhiv Vojvodine). Jedan deo starijih karata nalazi se u Beču (Vojno-istorijski arhiv) i Budimpešti (Državni arhiv, Sečenji biblioteka) i poslednjih godina su bile prikazane na izložbama kada se i pisalo o njima.
Daka Popović je jedan od prvih domaćih autora koji se sistematično bavio urbanističkim i arhitektonskim analizama razvoja grada, kao i analizom poznatih starih karata grada. Popović polazi od najstarije orografske karte autora majstora Lazzarus-a, sekretara ostrogonskog kardinala Tome, nastale neposredno pred Mohačku bitku a objavljene u Ingolštatu (1525). Na toj karti Popović uočava naziv Bistritz, na mestu na kome se nalazi Novi Sad. Taj naziv je preneo na svoju kartu i kasniji holandski kartograf Mercator. Novi Sad, piše Popović, niče i stihijski se razvija preko puta tvrđave nasred inundacionog (plavnog) terena Dunava i na njegovoj prvoj terasi podložnoj poplavama. Komentarišući nepreciznost crteža brojnih savremenika, Popović zaključuje da je se na tim krokijima retko šta može pouzdano pročitati, jer su ih autori radili pri različitim vodostajima Dunava (što je jako bitno, obzirom na površine koje su bile plavljene) a nekada i po lošim skicama ili, pak, po svedočenjima očevidaca.
Zasluženo više pažnje i prostora Popović posvećuje jednoj znatno ozbiljnije crtanoj karti grada iz 1745. godine, koju je načinio vojni inženjer A. Caltschmidt (Karlšmit) – ‘’Plan Novog Sada’’ iz 1745. godine (Istorijsko odeljenje Muzeja Vojvodine inv. br. 129). O ovom svakako najdetaljnijem planu grada iz XVIII veka opširno je pisano a sam plan je publikovan u više navrata.[8] Na Karklšmitovoj karti Popović analizira pozicije novosadskih hramova i groblja koje su prostorno jasno i precizno naznačene. O ovom planu detaljno je pisala i O. Milanović-Jović sa prepisom natpisa na karti.
Oslobođenjem grada, tačnije od proglašenja Novog Sada kao slobodnog kraljevskog grada, 1748. godine, otpočinje drugi urbanistički i građevinski period koji će trajati narednih stotinu godina. Prva karta nastala u ovom periodu je “Karta terena i zemlje koja pripada Slobodnom kraljevskom Gradu Novom Sadu” iz 1764. godine, autora vojnog stručnjaka Georga Tomerlina (karta se čuva u planoteci Državne arhive u Budimpešti – S.11. kom. Terk. No. 476a). Iz iste godine potiče i “Karta Novog Sada sa Petrovaradinom” (Originalni naziv: “Mappa des der kuniglichen Freisadt Neusatz”) koja se čuva u Zbirci karata Rukopisnog odeljenja Matice srpske (inv. Br. 703).
O nekim kartama koje Popoviću nije pominjao piše kratke zabeleške Olivera Milanović-Jović. Ona pominje mapu koja prikazuje bojište iz 1716. godine, gde su označena dva naselja na mestu grada – Kroatendorfel, otprilike na prostoru gde se završava stari železnički most, i Raitzenstadtel, koncentrisan na sam centar grada, odnosno raskrsnicu glavnih puteva. Karta se čuva u bečkom Ratnom arhivu a publikovana je u Spomenica grada Novog Sada (1933. str. 2). Drugi plan koji se manje pominje je ‘’Plan Petrovaradina’’, takođe iz bečkog Ratnog arhiva, na kome se prikazuje naselje u Petrovaradinskom Šancu, sa označenim gabaritima kuća. Plan je takođe publikovan u Spomenici grada Novog Sada (str. 227). Ostale poznate karte grada, samostalne ili zajedno sa Petrovaradinom, nastale od XVII veka do Bune (1697; 1716; 1738; 1745; 1784; 1805; 1845; 1849. i kasnije 1862. i 1884) ređe su spominjane i komentarisane, mada su neke od njih davno poznate i više puta publikovane.
Najsadržajniji i najprecizniji planovi Novog Sada potiču iz druge polovine i kraja XIX veka. Poznati Sauterov plan (1885) prozvan po autoru, merniku Josifu Sauteru, štampan u vidu litografije, čuva se u Muzeju Grada Novog Sada i Biblioteci Matice srpske (Pg V 6). “Nacrt slobodne kraljevske varoši Novi Sad”, kako se plan zvanično zove, donosi detaljan prikaz ulične regulacije grada sa ucrtanim gabaritima pojedinačnih objekata i brojevima kućišta, odnosno parcela dok su javne zgrade i hramovi posebno naznačeni. Plan ima natpise na srpskom, mađarskom i nemačkom. Sauterov plan kao ključni prikaz grada u drugoj polovini XIX veka u literature je detaljno analiziran i više puta publikovan.
Do kraja XIX veka načinjeno je još nekoliko planova Novog Sada od kojih se ističu naredna tri: “Novi Sad i Petrovaradin“, 1891. – u originalnom nazivu Neusatz und Peterwardein – koji se čuva u Biblioteci Matice srpske (GK II 49-2422). U izdanju za građane, 1896. štampana je “Karta slobodnog kraljevskog grada Novog Sada” i njegovog atara koju je izradila mernička kancelarija Stevana Slavnića i Leopolda Bercelera, obaveštava Branik od 6. februar 1896. godine. “Plan slobodne kraljevske varoši Novog Sada” (Ujvidek szabad kiraly varos terkepe) iz 1900. autora mernika Junkera Karolja (Karoly) u razmeri 1: 7200 čuva se u Biblioteci Matice srpske (Pg III 17* 4) i budimpeštanskoj Sečenji biblioteci (TM. 10530).
Nezaobilazna materija pri izučavanju ove problematike na konkretnim primerima novosadskih kuća je detaljno prikupljena i prezentovana Zbirka planova i mapa autora arhitekte Milana Gobeca: Magistrat slobodnog kraljevskog grada Novog Sada (1748-1918, Istorijski arhiv Novog Sada, Novi Sad, 1985. Ovaj opširni i detaljni katalog svih planova razrešio je brojne nedoumice koje su se javljale prilikom datovanja pojedinih objekata. Autor je sveobuhvatnim pregledom, zasnovanim na bogatim i uređenim fondovima Istorijskog arhiva Novog Sada i Arhiva Vojvodine koji do pojave ovog popisa nisu bili do kraja označeni i publikovani, pripremio teren budućim istraživačima snabdevši ih detaljnim popisom planova novosadskih kuća. Planovi i mape raspoređeni u tri zasebne celine – Planovi grada i delova grada sa okolnim teritorijama, Planovi objekata i Planovi iz zbirki budimpeštanskih arhiva. Drugi deo popisa, svakako najvredniji za istoriju lokalnog graditeljstva u navedenom periodu, složeni su prema numeracijama kućišta (placeva) ustanovljenoj 1819. godine, koja je primenjena i jasno vidljiva na Sauterovom planu Novog Sada iz 1885. Ova numeracija je važila do 1890. kada su u upotrebu uvedeni nazivi ulica sa kućnim brojevima. Brojevi kućišta su bili u upotrebi i posle ove godine a bili su uočljivi još na retkim kućama u Železničkoj, Miletićevoj, koje su do skora postojale.
Građanske kuće [9]
Najveća poplava koja je Novi Sad zahvatila tokom XVIII veka bila je ona u proleće 1770. godine kada se veći deo tadašnje gradske teritorije našao pod vodom. Može se pretpostaviti da je posle povlačenja vode, pa narednih nekoliko građevinskih sezona, nastao zamah u graditeljstvu Novog Sada usmeren ka popravljanju i saniranju kuća ali i izgradnji novih, svakako na mestima starijih. Neposredna istraživanja na pojedinim građanskim kućama takođ nas usmeravaju na poslednju četvrtinu XVIII veka kao godine nastanka velikog broja kuća u centralnim gradskim područjima. Nema sumnje da su i ove spratne kuće nastale na mestima predhodih prizemnih kuća koje neki istraživači opisuju kao dosta “tursku”. O izgledu i strukturi tih građanskih kuća, koje su zauzimale manje parcele nego danas u centralnim gradskim ulicama, može se samo nagađati.
Iz vremena baroka, koje je kod nas nešto pomereno dublje u XVIII vek, kako izgleda, u gradu ima sasvim malo objekata. Najuočljivija karakteristika su svakako naglašeno strmi krovovi kao na većini kuća u Petrovaradinskom podgrađu koji se sa sigurnošću mogu datovati u prvu polovinu XVIII veka i poslednje godine tog perioda. Osim hramova i Plebanija malo je objekata koji izvorno potiče iz tog veka. U samom gradu, jedna od najstarijih objekata koji su sačuvali stme krovne kosine je kuća poznata kao Raletićeva palata, čvrsta barokna jednospratnica, smeštena na uglu Jovine i Pašićeve ulice, preko puta Vladičanskog dvora, kao I objekat preko puta, na uglu Jovine i Dunavske ulice.
Za veliki broj kuća u Dunavskoj, Jovinoj, Miletićevoj i Pašićevoj ulici, O. Milanović-Jović, sa punim pravom, pretpostavlja da su im podrumi i niže zone svakako podignuti tokom druge polovine XVIII ili prve polovine XIX veka. U Buni su, po njenim istraživanjima, nastradale gornje zone objekta i svakako krovovi ali u vreme obnove, kako se graditeljska moda promenila, krovovi više nisu bili toliko strmi kao u doba baroka. Inače, ista autorka je napravila i stilsku podelu graditeljstva u vremenu XVIII i XIX veka, po hronološkom redosledu, koji bi mogla odgovarati dešavanju na lokalnom nivou – period baroka (1740-1780), prelazni period od baroka ka klasicizmu (1780-1820), klasicizam (1820-1860), romantizam (1850-1880). Ova podela se mora uslovno shvatiti posebno zbog godina trajanja koje su uzete relativno proizvoljno, bez oslonca u nekim konkretnim događajima. Takođe uslovna su i sama tumačenja stilova na objektima koja se svode na komentarisanje sistema zasvođavanja ili ukrasnog repertoara pojedinih građevine koji su osnovni nosioci stilskih osobina. Ipak, i pored ovih proizvoljnosti, autorkina podela se može posmatrati kao autentičan i tačan zaključak u koji se mogu umetnuti veći deo građevinskog fonda Novog Sada a kako izgleda i čitave teritorije današnje Vojvodine.
Tokom prve polovine XIX veka Novi Sad je bio nevelika varoš na periferiji velikog carstva, mirnog patrijahalnog života gde su zanatlije i trgovci – Srbi, Nemci, Mađari, Graci, Cincari i drugi – bili čvrsto organizovani u cehove. Dok je sam centar varoši bio naseljen trgovcima i zanatlijama, neposredna okolina bila je prepuna malih baštovanskih poseda koji su, kao neka vrsta pojasa, varoš spajali sa okolnim atarima iz kojih su crpeli hranu ali i novo stanovništvo. Tokom četvrte decenijie Novi Sad postaje nešto razvijeniji, posebno u trgovini nakon osnivanja prve parobrodne stanice u gradu (1836). U narednoj deceniji u gradu su bile zabeležene i prve manafakture, preteče fabrika, duvana, alkoholnih pića, tekstila, svile i sl. U tom periodu postoje i dve štamparije i četiri majstora knjigovesca što govori i o stanovitom usponu kulturne delatnosti – Osnivanje Srpske gimnazije (1810), književnog časopisa Srpski letopis (1825), Srpske čitaonice (1845) itd.[10]
Prema autentičnom svedočanstvu Mihaila Polit-Desančića, u njegovoj knjizi ‘Pokajnici’, Novi Sad je u prvoj polovini XIX veka imao uglavnom poluorjentalnu strukturu i fizionomiju. Bilo je tu kuća, zapisuje Polit-Desančić, baš i na pijaci, sa rogljevima, sa doksatima, dućana sa takozvanim ćepencima. Kuće sui male široke streje, tako da sip o kiši mogao ići po suvom čitavim Dunavski i Ćurčijskim sokakom, pa i pijacom. Te široke niske streje činile su das u ulice sasvim nisko izgledale… Dunavski sokak naličio je na kakvu tursku varoš – imao je sasvim orjentalni tip. Pijaca je malo lepše izgledala, ali je i tu bilo dosta orjentalnih kuća. [11]
Svi autori se slažu, a podatci kako izgleda potiču od starijih pisaca i istoričara, kao i Dake Popovića, da je jedna od prvih zabeleženih izgrađenih zdanja u starom gradskom jezgru bila zgrada starog Vladičanskog dvora, koju je podigao Viserion Pavlović 1741. godine i koja je postojala sve do Bune, na otprilike istom mestu gde se danas nalazi novi Vladičanski dvor (arh. Vladimir Nikolić, 1901). Bio je to objekat na sprat, građen od tvrdog materijala, pokriven crepom i okružen zidom postavljen neposredno uz veliku baru, na današnjoj Ribljoj pijaci.
I pored nepostojanja očuvanih planova, koji su uglavnom izgoreli u Buni, a na osnovu pretpostaki, sa sigurnošću se može tvrditi da je veliki deo objekata u centralnim gradskim ulicama svakako postojao u različitim obliciima tokom prve polovine XIX veka kao i da je jedan njihov deo izgrađen u ranijem periodu, svakako ne pre 1780-ih godina, svakako početkom XIX veka. Ipak, katastrofalno bombardovanje grada sa Petrovaradinske tvrđave koje je izazvalo sveopšti požare i u pepeo pretvorilo veći deo tadašnje varoši i u značajnoj meri je promenilo dotadašnji izgled Novog Sada.
Bombardovanje grada i posledice
Brojni su događaji predhodili bombardovanju i uništenju Novog Sada, kako na nivou Carevine u kojoj je Novi Sad figurirao kao jedno od najjužnijih (u zvaničnom poimanju naznačen kao neprijateljska) naselja smeštenih premo puta Petrovaradinske tvrđave, tako i na lokalnom nivou u svetlu organizovanja Srpske Vojvodine, sabora u Karlovcima, burnih događaja u okolini grada, neprijateljstva i bitaka. O tim događajima koji su neposredno predhodili bombardovanju grada kao i o posledicama sačuvano je više autentičnih svedočenja.[12]
Grad je duže vreme, tačnije tih nekoliko meseci, bio pošteđen opšte ratne oluje. Tokom jeseni i zime 1848. kao i u proleće 1849. godine u okolini grada vode se žestoke bitke između zaraćenih Mađara i Srba. Petrovaradinska tvrđava je bila glavno uporište Mađara, te su docnije pristigle carske trupe pod komandom bana Josipa Jelačića tokom juna pokušavale da je zauzmu. Kada su carske trupe ušle u grad, vojnici su se razmestili po ulicama. Krstarili su gradom, ulazili u kuće, tražeći navodno prisutne neprijateljske vojnike. Veoma napeta situacija kuminira 11. juna predveče kada se trupe raspoređuju za napad na postaje mađarske vojske u samom gradu. Do zore se ništa nije preduzimalo, pisao je Đorđe Stratimirović u svojim uspomenama. Tada grof general Drašković, vođa jedne carske brigade, bez naročitog razloga, pokuša da napadne mostobran. Sa velikim gubitcima morao je da od toga odustane jer Mađari počeše iz grada Varadina sipati kartač i granate na napadače, te otpoče bombardovanje i rušenje Novog Sada. U tri sata ujutro topovi sa tvrđave su zasipali grad sa svih strana sa ognjenim projektilima koji su odmah i zapalili varoš na više mesta. Vetar je potpomogao širenju požara noseći plamen preko drvenih krovova, još dok je trajalo bombardovanja a potom i požar. Vojska je još tokom noći upadala u napuštene kuće, pljačkajući koliko joj je požar dozvoljavao. Pred podne grad je već ličio na jedno plameno more čije su varnice padale i na Petrovaradin. Novi Sad nije samo sagoreo već je bio i detaljno opljačkan, zapisali su svedoci.
Drašković, po naređenju bana Jelačića, ulazi u sam grad tokom bombardovanja da izvede vojsku. Njegovo svedočenje sasvim je autentično i istoričari ga često koriste da bi opisali stanje u Novom Sadu u vreme katastrofalnog bombardovanja. Sva je varoš u strašnom plamenu stajala, zapisuje Stratimirović. Kuće i crkve su se rušile, a u manjim sokacima ležahu čitave barijere gorućih greda od krovova, tako da sam se ja, kao rođeni Novosađanin, jedva mogao orjentisati. Mađari su još i drugi dan sve do dva, tri sata posle podne rušili Novi Sad, tako da je od cele varoši samo Uspenska crkva i dve do tri kuće ostalo. Uništeni su bili čak i voćnjaci. Srpski kraj varoši oko Almaške crkve bio je veoma razrušen, jer se Temerinskom ulicom carska vojska povlačila ka Kaću i bila meta najžešćeg napada sa Tvrđave. Bombardovanje mora da je bilo strašno, leteća đulad sa Tvrđave mogla su se videti i golim okom. O tom žestokom napadu svedoči i jedan italijanski letak iz Muzeja Vojvodine, na kome je (shematizovano) predstavljen sam čin bombardovanja.
Oko posledica ovog napada na grad istoričari se uglavnom slažu da su bile katastrofalne. Bombardovanjem je porušen centar ovog baroknog grada sa Gospodarskom, Futoškom, Kameničkom, Đurčijskom, Hlebarskom i drugim ulicama. Srušena je Saborna crkva sa obližnjom Grčkom školom, Nikolajevska i Almaška crkva sa okolnim blokovima, varoška kuća, stari vladičanski dvor gde je izgorela arhiva i biblioteka kao i obližnja škola sa arhivom. Teško je oštećena Jermenska crkva a izgorele su sve škole, hoteli kao i Han kod Nikolajevske crkve sa okolnim blokovima kuća. Slična sudbina zadesila je i malu evangelističku crkvu sa parohijskim domom kojom prilikom su izgorele sve knjige i arhiva koja se tu nalazila. Izgorela je i sinagoga, sagrađena 1816., štamparija Danila Medakovića kao i kuća Jovana Hadžića, u kojoj je bio smešten štab bana Jelačića, na centralnom trgu, sa njegovom bibliotekom od tri hiljade knjiga i sakupljenom građom za istoriju srpskog naroda. Od 2812 zgrada ostalo je čitavih samo 808 a i one su većim delom bile opljačkane i polurazružene. [13] Bila je to najveća katastrofa u istoriji Novog Sada. Grad je neko vreme bio napušten jer se stanovništvo svih konfesija sklonilo na njima prijateljska mesta – katoličko u Petrovaradin i Futog, pravoslavno u Šajkaš, Zemun i Slavoniju.
Posle povlačenja carske vojske na sever, mađarski deo građanstva, pod zaštitom petrovaradinske posade, obrazovala je svoj Magistrat u porušenom gradu 30. jula. Polovinom avgusta u razrušeni grad se ponovo vraća carska vojska u nameri da uspostavi red i mir, da spreči dalju pljačku i anarhiju koja je nastupila u avetinjski napuštenom gradu. Mada je grad bio skoro u potpunosti uništen i bez osnovnih potreba za odvijanje normalnog života, posle par nedelja polako počinju da se vraćaju neki trgovci, radnje se postepeo otvaraju pa se moglo kupiti ono što je bilo najneophodnije. Od 18 hiljada stanovnika koliko je grad imao pre Bune, u Novi Sad se do 1852. godine vratilo svega sedam hiljada. Zabeleženo je da još 1860. godine u gradu bilo preko pet stotina porušenih domova što se za naselje ondašnje veličine može s pravom smatrati pravom katastrofom.
Može se pretpostaviti da je tokom dva dana bombardovanja grada najveća šteta na objektima izazvana požarom, što praktično znači da su izgoreli kompletni krovovi i sve drvene krovne konstrukcije koji su, shodno načinu gradnje prethodnog perioda, bili znatno strmijeg nagiba u skladu sa graditeljskom praksom s kraja XVIII ili tokom prve polovine XIX veka. Razorna moć projektila sa tvrđave nije bila ogromna. Sama đulad, različitih, uglavnom manjih obima, nisu mogla znatnije rušiti građevine od tvrdog materijala. Toj tezi u prilog govori i manje đule koje još uvek stoji na spratnom pojasu kuće u Dunavskoj 2, koje se, praktično, samo zarilo u zid. Mada su svedoci dramatično opisivali samo bombardovanje velika je verovatnoća da se to odnosilo samo na požar koji je buktio gradom pospešen i vetrom, kao i nezaboravni efekat kojim se svedoci bili ‘’fascinirani’’.
Još jedan očevidac, nemački književnik i putopisac Sigfrid Kaper, u svom zanimljivom putopisu ‘’Sudslavische Wanderungen’’, ovako opisuje izgled grada posle bombardovanja: ‘’U Novom Sadu su zaostali jedva šest od onih dvadeset hiljada stanovnika, što ih je pre bilo. Ti što zaostadoše, skloniše se posle u seoske kuće ili kolibe, tamo na severnom rubu varoši. Tu sada žive skučeno, izloženi svim mukama oskudice i bolestima grozničave klime, čija se zla udvostručavaju življenjem u takvim gomilama’’.[14] Negde u to vreme, samo deset godina posle bombardovanja, verovatno tokom leta 1859. godine prvi srpskih fotograf Anastas Jovanović (1817-1899) načinio je prvu fotografiju (stereotipiju) Petrovaradinske tvrđave sa novosadske strane Dunava koja se čuva u Muzeju grada Beograda. Ova fotografija se može tumačiti i na simboličan način: slikano je mesto sa koga je grad skoro sravnjen sa zemljom, a iza kamere i fotografa je grad u kome još traje velika obnova. [15]
Pitanje erarnog zajma, pokušaj izmeštanja centra i obnova grada
O dešavanjima oko erarnog zajma detaljno je pisao Vasa Stajić. [16] Već u septembru 1849. godine, pre nego što je započela sa radom civilna vlast u Novom Sadu, pod predsedništvom upravitelja grada majora Petra pl. Duke, održana je sednica opštine na kojoj je zaključeno da se u Peštu i Beč pošalje deputacija u vezi sa traženjem zajma za obnovu grada. Pošto je od tadašnjih vojnih vlasti bilo teško dobiti dozvolu za slanje deputacije, tek se 27. novembra održava nova skupština na kojoj se izdaje punomoć deputaciji od deset članova, viđenih Novosađana, da kod opštine monarhije, privatnika i velikih trgovačkih kuća traži zajam za nesrećni Novi Sad. U Pešti deputaciju prima general Hajnau, glavni upravnik Ugarske. General je bio obavešten da je Novi Sad u gomili ruševina (Schuthaufen) i da se u gradu ne može živeti. Na osnovu ovih informacija, general predlaže da se grad osnuje na daljini od 600 hvati od sadašnjeg mesta ili da se nasele gradski atari naspram Kamenice kako bi se obezbedila dovoljna razdaljina od Tvrđave u slučaju nekog novog bombardovanja. Ta vest, puštena iz vojnih krugova u Petrovaradinu, izazvala je predhodnog meseca uznemirenje i brigu među građanima Novog Sada.[17]
Deputacija, predvođena Jovanom Subotićem, oštro se suprostavila ovom predlogu i iznela niz podataka koji govore o nešto manjem stradanju grada nego što se mislilo: … u Novom Sadu živi preko deset hiljada duša, u jezgru grada varoši (su) veliki domovi koji bi, po tom predlogu, morali biti srušeni… Zidovi su samo lišeni krovova ali postoje sa temeljima; dućani i sobe su kvelbovani (zasvedeni) u prizemljima gde žive mnogi trgovci, majstori i otmeni činovnici. Deputacija nadalje uverava generala da varoš postoi, da toliko kuća postoeji, koe samo reparaciju na zidovima potrebuju, a samo krovovi da su izgoreli, koliko dobri kuća ot jednog i dva kata stoe … dakle, nie istinito što su opisali Novi Sad da ga konačno nema… [18] Posle Pešte delegacija odlazi u Beč gde je prima ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Bah, koji obećava da će svaku svoju mogućnost upotrebiti da se Novi Sad jošte bolje podigne, nego što je bio. Deputaciju potom prima i baron Sini, guverner Nacionalne banke, koji ih izveštava da je za Novosađane predložio četiri miliona forinti srebra “da mogu ljudi svoje kuće nazidati,” koliko su Novosađani procenili štetu od bombardovanja. [19] Deputacija u memorandumu (od 8. januara 1850), koji je predala svim faktorima, traži za Novi Sad da se ukine naredba komande Petrovaradinske tvrđave (od 18. novembra 1949), koja je zabranila svaku dalju opravku pogorelih zgrada; da se takođe ukine naredbe vrhovne komande da se sve zgrade u rejonu Brukšanca imaju razneti kao i da se grad ostavi na svom pređašnjem mestu i da se njegova obnova i izgradnja pomogne odštetom. Stajić takođe navodi primer Marka Popovića, jednog od članova deputacije, koji je za obnovu svoje kuće kao jedan od prvih dobija 4 hiljade forinti. On je privatnim putem našao sredstva i svoju kuću obnovio tokom jedne sezone (proleće – jesen 1850) i da je u nju uložio oko 6 hiljada forinti. Kada je Popović posle video kakao se razdaje državni zajam, predomislio se i u proleće 1854. godine zatražio (i dobio) naknadno još tri hiljade forinti koje je upotrebio možda za zidanje mlina, dok je kuća mogla sama sebe isplaćivati. Godine 1852. godine njegova kuća na pijaci je donosila hiljadu forinti godišnje. Ipak, velićina zajma koji je dodeljen Novom Sadu (konačno oko 1,5 miliona forinti) i koji je kasnije dodeljivan građanima znatno je varirao.
Razdavanje (dodela) državnog zajma Novosađanima, piše Stajić, od milion i po forinata, samo je počelo za vreme načelnikovanja Pavla Jovanovića (od oktobra 1849 do novembra 1850) a dovršeno je za vreme Grigorija Jovšća (do oktobra 1853). Za vreme Jovanovića obrazovan je odbor koji je imao određivati kome će se dodeliti zajam, kako će se obezbediti državna blagajna, odnosno grad, jer je ovo jamčio svaki pojedini zajam, a imao je i kontrolisati upotrebu zajma. Pod predsedništvom Isidora Nikolića u tom odboru su bili kućevlasnici Jovan Polit, Georgije Koda, Jovan Sterio, zidar Andreas Haner, drvodelja Johan Viderlenner i inženjer Hajnrih Gonžorovski. Prema instrukcijama zajam je trebalo dodeliti za obnovu kuća u Dunavskoj, Glavnoj i Gospodskoj (Zmaj Jovinoj), Đurčijska (S. Markovića), Lebarska (Miletićeva), Futoška te Ulica gradske kuće, Nasip-ulica i Temerinski put dokle je porušen. Ako li šta pretekne, pozajmiće se za obnavljanje Grčkoškolske, Lutrijske ulice (Mite Ružića), Zlatne grede, Danilove (M. Vidakovića) i Nasip-ulice, Pozorišne i Fazanove, Kazandžijske (J. Subotića) i Županiske (Šafarikova), Piroške (deo Rumenačke) i Kisačkog puta. Sve ostale ulice u gradu dolaze na red tek posle ovih. Zajam se daje samo za ponovno zidanje bivših kuća, a ne za zidanje na kućištima na kojima kuća nije bilo. Zajam je takođe dodeljivan samo za privatne kuće, a ne za javne zgrade – škole, zvanja, bolnice. Prvenstvo su imali vlasnici kuća koji su već započeli obnavljanje o svom trošku, a bez zajma ga ne bi mogli i dovršiti, tako i vlasnici koji su građu za zidanje već nabavili. Odobreni zajam će se izdavati u tri rate: prva rata, čim se zajam odobri; druga, kad je građa već nabavljena; treća, kad je zidanje upola već gotovo. Pri odobrenju planova treba uvek imati na umu interese saobraćaja, čistote i zdravlja. Zajam od 1, 5 miliona forinti dat je pod tako povoljnim uslovima, da više ima karakter dara, zaključuje Stajić.[20]
Tokom istorijskih događaja teško je sa detaljnim uspehom rekonstruisati i analizirati dešavanja tokom nekoliko narednih godina. Ovde je svakako u pitanju tek nekoliko graditeljskih sezona, od proleća 1850 pa do okvirno 1855. godina. Treba imati u vidu da građevinska sezona u ovima krajevima može da traje od proleća do jeseni a da su zimski periodi korišćeni za prikupljanje dokumentacije, pripreme izgradnje, obezbeđivanje građevinskog materijala, organizovanje ciglana, angažovanje majstora – zidarski majstori, zidarski paliri, zidari, tesari, limari i druge zanatlije.
U analizi šeste decenije, od 1850-1860. godine veliku pomoć nam pruža pomenuta Zbirka planova i mapa preko koje možemo rekonstruisati ovaj veliki period obnove. Mada je trajao samo relativno kratko, okvirno oko deset godina, u to vreme je, kako izgleda prema sačuvanoj planoteci, obnovljeno je i podignuto najveći deo centralnog gradskog jezgra Novog Sada koji je u to vreme faktički predstavljao grad. Rubne oblasti, danas sastavni delovi grada, bile su u manjoj žiži obnove, koja je verovatno nastavljena i kasnijih godina, svakako pod drugačijim uslovima.
Planovi kuća i nadležne institucije
Obaveza podnošenja planova Magistratu na saglasnost i praksa čuvanja jednog primerka plana u gradskoj arhivi postepeno je ustanovljen od strane državne administracije od ranog perioda razvoja grada.[21] Veliku kolonizaciju započetu tokom osme decenije XVIII veka radi naseljavanja pustih teritorija novim stanovništvom, pratili su i odgovarajući propisi o načinu gradnje kolonističkih kuća i naselja, izdati od strane Namesničkog veća u Požunu (Bratislavi)[22]. Isto veće je tokom 1785. godine odredilo sadržaj i shemu predračuna radova za gradnju privatnih i javnih objekata. Od tada je postalo obavezno podnošenje planova uz takve zahteve, dok je uvođenjem ove jednoobrazne forme u celoj Monarhiji državna administracija umnogome olakšala svoj rad i kontrolu nad donetim odlukama. Jedna od najvažnijih naredbi, objavljena 1787. godine, kojom se obavezuju svi koji podižu građevine da “gradnju moraju prijaviti radi očuvanja strukture grada i izbegavanja sukoba sa komšijama”.[23] Osnivanjem mesta Gradskog mernika (Civitatis geometra) 1816. i obrazovanjem Građevinskog estetskog odbora (1817) organizovana briga o razvoju Novog Sada dobila je konkretne vidove. Građevinski estetski odbor, je od svog osnivanja davao predloge za izdavanje odobrenja za gradnju na osnovu kojih je Magistrat donosio konačne odluke. [24]
Institucija gradskog mernika zaživela je 1819. kada je prvi zvanični i ovlašćeni gradski mernik, ing. Anton Bauer stupio u službu. Njegov prvi zadatak je bio sistematsko premeravanje grada i prenumeracija parcela koja je potom važila u period 1819-1890. o čemu je već bilo reči. Bauera na mestu gradskog mernika u junu 1822. zamenjnuje Lazar Knežević (?-1849) koji početkom sledeće godine podnosi Magistratu priznanicu da je primio mape grada i geometarske instrumente. Lazarević je praksu arhitekte stekao tek u službi a istakao se pri podizanju nasipa protiv poplave.[25] Tokom 1840. godine na mesto mernika dolazi Ilija Oberknežev dok 1846. kao drugi mernik se pojavljuje Jovan Bugarski, građevinar rodom iz Dobrinca (današnja Slovačka) koji je diplomirao na peštanskom univerzitetu 1838. godine. Teodor Đomparić izabran je na mesto gradskog mernika (i ekonoma) 1860. dok je 1868. godine tu dužnost obavlja Mladen Jovanović.[26]
Najstariji sačuvani planovi za pojedinačne objekte na teritoriji Novog Sada sa početka XIX veka bili su priloženi Magistratu na razmatranje uglavnom u vezi sa arbitražom u slučajevima sukoba različitih interesa, vojne i civilne vlasti ili nerešenih susedskih odnosa. Sve ranije naredbe iz druge polovine XVIII veka važiće i u vreme velike obnove grada nakon rušenja tokom 1848. U to vreme se najveći broj planova javlja kao sastavni deo molbi podnetih Komisiji za dodelu pomoći iz erarijalnog zajma radi opravke starih ili podizanja novih kuća. Kontrolu ispravnosti planova vršila je inspekcija Srpskog vojvodstva i Tamiškog Banata u Temišvaru koji je u to doba bio sedište administrativne uprave kojoj je Novi Sad teritorijalno pripadao. Za taj posao je uglavnom bio odgovoran novopostavljeni varoški inženjer Johan Roter kao građevinski inspektor koji se javlja kao potpisnik odobrenja najvećeg broja planova poslatih iz Novog Sada u Temišvar na saglasnost u periodu 1850-1860. godine.
Ulice, ulični potezi i kuće
Položaj svih objekata koji su izgrađeni ili obnovljeni tokom ovih pet godina bio je svakako determinisan zatečenim stanjem – ulični niz kuća postavljen na regulacionoj liniji, duboke i relativno uske parcele koje su, u slučaju Dunavske ulice i desne strane Jovine, izlazile na obližnju baru, prostor gde je bila stajaća voda na širem okruženju današnjeg Dunavskog parka i Sokolskog doma sa igralištem. To su tredicionalne srednjoevropske gradske kuće, nešto manjih gabarita, sa dućanima i lokalima u prizemljima i stanovima na spratu. Dvorišni traktovi, čvrsto vezani za ulične frontove, imali su slične namene: prizemlja su često korišćena za magacine i manje radionice a ponekad su bila i stambenog karaktera, kao i spratna postrojenja. Dvorišni traktovi bili su postavljeni, zavisno od položaja glavnih ajnfort prolaza – suprotno od njih – uz levu ili desnu brazdu dvorišnih parcela. U najrazvijenijim oblicima postojala su oba dvorišna kraka u originalnoj postavci ili spajanjem objekata kao u slučaju nekih primera u Dunavskoj ulici.
I pre samog raspisivanja erarnog zajma i njegove operativne raspodele, neki od trgovaca i kućevlasnika su samostalno krenuli u obnovu svojih kuća. Poznavajući ondašnji stepen graditeljske prakse, bez iskusnijih i veštih majstora, može se pretpostaviti da su te intervencije bile privremenog karaktera, usmerene na osnovnu zaštitu kuća od vremenskih nepogoda, pokrivanje krova i sličnih graditeljskih aktivnosti. Sa zajmom, o kome se u graditeljskim krugovima čitave tadašnje države svakako znalo, u grad stižu civilni i vojni graditelji – baumajsteri, zidarski majstori, paliri, zidari i drugi građevinske zanatlije – privučeni mogućnošću za nove poslove. Na taj zaključak navodi činjenica da se brojni baumajsteri u inače dobro očuvanim gradskim arhivima (IANS i AV) pojavljuju samo u kratkom periodu, 1850-1855. godina, a potom nestaju iz spisa što su se redovno podnosili Magistratu na uvid prilikom gradnje i obnove kuća. Mada u suštini nema dovoljno podataka na osnovu kojih bi se mogao rekonstruisati rad pristiglih, uglavnom iz nemačkih zemalja i zatečenih baumajstera. Pretpostavka da je njihov dolazak u grad bio privatnog karaktera – svakako ne u organizaciji novosadskog Magistrata – i da se lokalno stanovništvo upoznalo sa njihovim radom na osnovu gradnje objekata u centralnim delovima grada, čini se tačna. Verovatno je da su oni prilikom rada za bogatije investitore, trgovce iz centralnih ulica bili angažovani i na izradi planova za jednostavnije građanske kuće na ondašnjoj gradskoj periferiji, što danas znači na području šireg gradskog jezgra. Po već ustaljenoj praksi oko odobrenja građevinskih planova, o čemu je već bilo reči, tokom ovog perioda svi planovi uz molbe za dodelu zajma slivaju se u Temišvar, kao ondašnje administrativno središte, u kancelariju nadležnog carskog činovnika Johana Rotera, zaduženog za njihovo odobravanje. Povremeno je Roter, kako saznajemo iz dopisanih komentara planova, shodno svom stručnom legitimitetu, u pristigle planove unosio određene izmene, ispravke i komentare radi poboljšanja i pojednostavljivanja same izgradnje.
U dosadašnjoj literaturi, jedino je Daka Popović detaljnije analizirao pojavu graditelja obnove: “Skromni zajam koji je pružila bečka vlada i car Franc Josif građanima i crkvenoj opštini bili su nedovoljni za obnovu; vitalni građani su morali sami da krenu na obnovu svoga grada… Samo finansijskoj iscrpljenosti Beča ima se pripisati što Novi Sad tada nije preseljen dalje od Dunava i tvrđave. Dabogme da se pri obnovi grada nije težilo za stilskom izgradnjom kuća i ono nekoliko javnih zgrada. Sve se gradilo na starim temeljima i na brzu ruku… Za Bahovih deset godina (….) grad je uglavnom bio izgrađen, više provizorno nego monumentalno i definitivno, ali je u njemu pojačanom brzinom pulzirao nov politički i privredni život. Država i dalje ne gradi građevine za svoje potrebe, jer se bečka politika rukovodi sve više imperijalističkim planovima prema Balkanu… Novi Sad su obnavljali trećerazredni “baumajstori”, jer domaćih arhitekata nije ni bilo. Tu su investitori uglavnom bili štedljivi i praktični trgovci kojima nije mnogo stalo do estetike i stila i glavno im je bilo da što pre dovedu pod krov svoje radnje, stanove i magacine. Stanovi, građeni većinom na starim temeljima, ostali su i dalje nehigijenski i sa zamršenim unutrašnjim saobraćajem; stepenici najčešće drveni i teskobni. Samo nekoliko kuća u centru pokazuju da je bilo i investitora koji su bili voljni da žrtvuju nešto i na higijenu i udobnost”. Popović pravilno primećuje da se građanska arhitektura zadovoljavala u ukrašavanju svojih kuća najraznovsnijim ukrasima, od klasičnih akantusa, zupčastih letvica i onih sa klasičnim volujskim okom, do girlanda, venčića, rozeta, balustrada i drugih gipsanih ukrasa koji su logično postavljeni na svoja mesta, posebno oko otvora i na vencima. U isto doba počinje da se izgrađuje i velika Budimpešta. Najlepše njene građevine projektuju odlični arhitekti Nemci (Ibl, Šulek, Fesl i drugi), a građanske kuće i palate drugoklasni bečki arhitekti koji su polagali glavnu pažnju na raskošne fasade, dok su osnove stanova zanemarivali. [27]
Iako su Popovićeva zapažanja o baumajsterima obnove uglavnom precizna i tačna, uvidom u planove i same objekte, njima se ipak ne može osporiti određeno iskustvo i pored manjeg stepena obrazovanja. Potpisani planovi – uglavnom jednostavno ali precizno iscrtane osnove, preseci i fasade – govore o određenom stepenu graditeljskog iskustva koje su sa sobom doneli u Novi Sad ovi zidarski majstori i zidarski paliri. Mada su planovi za kuće umnogome bili uniformisani, kako je to već bila praksa do osamdesetih godina XIX veka, kao neka vrsta standardizacije ili čak tipskih projekata, njihova preciznost i detaljnost odaje iskusne i vešte graditelja i zanatlije. Sami izvođači radova bili su verovatno iz kruga lokalnog stanovništva koje je sigurno brzo učilo i napredovalo u graditeljskim poslovima. Na gradilištima izgradnja objekata morala je biti ubrzana, obzirom da je već i deo čitavog centar grada obnovljen za samo nekoliko građevinskih sezona. Nažalost, ne znamo ništa o statusu radnika i majstora, njihovim nadnicama i sličnim problemima koji bi mogli obogatiti rekonstrukciju stepena razvoja graditeljstva toga doba. Takođe je teško ustanoviti i ostale finansijske činjenice oko vrednosti obnove samih objekata. Posebno je pitanje, pored sporne originalnosti ali i nespornog, relativno solidnog, kvalieta, stepen novina u osmišljavanju i obnavljanju starijih objekata koji su nastradali u bombardovanju grada i velikom požaru koji je potom usledio. Naime, u velikom broju objekata očuvani su svodovi u prizemljima i podrumima, karakteristični za doba baroka na ovim prostorima, koji potvrđuju teoriju o njihovoj većoj starosti. Dosadašnji istraživači slažu se da veliki broj kuća u centralnoj gradskoj zoni ipak potiče sa kraja XVIII ili početka XIX veka. Može se takođe reći da su strmi krovovi, koji su svakako izgoreli i uništeni u bombardovanju i požaru, bili osnovna karakteristika starije, barokne gradnje, u vreme obnove zamenjeni novim, koji su projektovani pod vidno blažim nagibima. Tako se mogu i prepoznati objekti koji nisu stradali u bombardovanju – Raletićeva palata kod Saborne crkve i katoločka Plebanija u arh. Efingera sa početka XIX veka u Katoličkoj porti – a koji imaju velike sličnosti sa kućama u petrovaradinskom podgrađu ili sa u isto vreme građanskim kućama recimo u Somboru.
Građanske kuće baumajstera Đerđa Molnara
Jedan od najaktivnijih i najkvalitetnijih graditelja koji je zbog obnove pristigao u grad bio je baumaister Đerđ (Georg) Molnar (1829-1899) o čijem radu postoji monografski tekst.[28] Molnar je rođen u Budimpešti gde je verovatno i izučio zanat zidarskog majstora. U potrezi za poslom i novim porudžbinama stiže u Novi Sad kao sasvim mlad graditelj neposredno posle 1850. godine kada je u gradu započeta velika obnova. Dve godine kasnije, Molnar postaje građanin Novog Sada sa pravom da u njemu podigne svoju kuću. Za razliku od ostalih baumajstera obnove koji su u gradu boravili sasvim kratko, po poslovima dok je trajala obnova, Molnar se nastanjuje u Novom Sadu gde je preminuo u 73-oj godini života posle kratke i teške bolesti 30. marta 1899. [29] Molnar je bez sumnje najveći graditelj koji je živeo i radio u Novom Sadu tokom druge polovine XIX veka.
Tokom naredne, šeste decenije XIX veka, po dolasku u grad Molnar je dosta angažovan na podizanju građanskih kuća za gradsko stanovništvo koje se u najvećem broju vratilo iz izbeglištva i nastavilo sa živi, radi i gradi. Sa bogatim praktičnim iskustvom, Molnar već tada izrasta u vodećeg gradskog graditelja. Između 1867-1882. godine projektuje i gradi neke od ključnih gradskih objekata – gradska bolnica, izgrađenu 1871. a srušena početkom XX veka, smeštenu približno na mestu Gimnazije na Futoškom putu; Srpsku osnovnu školu (1874), koja još uvek postoji u porti Nikolajevske crkve; Građansku dvorana iz iste godine, na Trifkovićevom trgu, porušenu 1892. i takođe danas nepostojeću Gradsku klanicu, manji kompleks kao možda jedan od prvih tzv. industrijskih objekata u gradu, u blizini današnjeg kanala iz 1882. U poslednje dve decenije života Molnar je bio zauzet oko projektovanja i podizanja svoje dve najznačajnije građevine u Novom Sadu – Gradske kuće (1894) i katoličke crkve posvećene Svetom Imenu Marijinom (1896) na glavnom gradskom trgu.
Molnar je podigao i obnovio oko četrdesetak prizemnih i spratnih kuća u maniru koji se nije znatno razlikovao od načina gradnje u ostalim manjim gradovima Carstva toga vremena. Kao svestran i praktičan graditelj, Molnar će kuće podizati u okvirima finansijskih mogućnosti svojih investitora, uglavnom trgovaca i sitnih zanatlija. Gradio je prizemne kuće, tipova “na front” i “na brazdu”, po već tradicionalnim prostornim shemama karakterističnim za ovo područje. Za bogatije trgovce u centralnim ulicama grada podizao je, za svoje doba i skromni zatečeni graditeljski fond, prave stambene i trgovačke palate. Ako se može govoriti o stilskim karakteristikama njegovih kuća, najbliža je odrednica eklektika, jer na njima dominiraju različiti neostilovi, od baroka do klasicizma. Neke od Monlarovih kuća detaljno su rekonstrisane tokom prve decenije XX veka, kada se pored dogradnji na kućama interveniše i promenom fasadnog ukrasa, jednog od nosioca stilskih osobina ovih objekata. Početkom XX veka i u periodu između dva rata uklonjeno je više, ponekada reprezentativnih, Molnarovih kuća u ulicama oko centralnog gradskog jezgra – Železničkoj, Futoškoj, Njegoševoj, Miletićevoj, Temerinskoj itd.
U periodu između 1851-1860. godine – a posebno tokom 1852. kada su nastali projekti za veći deo kuća o kojima će biti reči – Molnar projektuje i gradi čitav niz građanskih kuća u starom gradskom jezgru koje su do danas sačuvane: Pašićeva 4, Trifkovićev trg 1, Pozorišni trg 3, Dunavska 2, 9, 10, 12, 20, Zmaj Jovina 15-17, Miletićeva 6, itd. Jedna od prvih građanskih kuća čije je projekte potpisao Molnar je uzana jednospratnica na adresi Pašićeva 4. Kuća je podignuta 1851. godine za porodicu Luburić.[30] Kuća je koncipirana “na brazdu” sa kratkim dvorišnim traktom uz levu i dugačkim pešačkim prolazom uz desnu brazdu. U prizemlju se nalazio dućan sa manjim stanom u dvorišnom traktu. Na spratu je veći, vlasnikov stan – uz ulični deo je velika soba, u sredini kuhinja a iznad dvorišnog dela su još dve sobe u koje se stiže i preko balkona. Na kraju dvorišnog trakta su stepenice za tavanske prostorije dok se podrum, zasvođen plitkim poluobličastim svodovima, koji potiču iz ranijih vremena, nalazio ispod čitavog uličnog fronta. Nizom kasnijih obnova kuća je donekle izgubila prvobitni izgled – skraćena je za dvorišni trakt (1947), fasadni ukras je delimično izmenjen dok je podrum aktiviran kao komercijalna vinarija (1995).
Plan za sopstvenu kuću, koja i danas postoji, na današnjem Trifkovićevom trgu 1 (na kućištu br. 929) Molnar je izradio 1852. i u njoj, kako izgleda, živeo narednu deceniju sa suprugom Amalijom Degmek, koja se pominje u dokumentima kao poručilac plana objekta. To je skromna prizemna kuća, tip “na front”, skladnog i tradicionalnog unutrašnjeg rasporeda. Sa ulice kuća je imala dva reda prostorija u koje se ulazi iz dvorišta preko terase sa sledećim rasporedom: mala sala, ulaz, kuhinja, ostava, salon i spavaća soba. Podrum je bio ispod desnog i centralnog dela objekta. Fasada je bila simetrično podeljena na tri polja: prostran ajnfort prolaz sa kapijom uz levu brazdu, središnje polje sa dva dvodelna prozorska otvora i desni rizalit sa dav udvojena prozora. Iznad otvora su bili plitki lukovi sa ukrasnim poljima dok je potkrovni venac bio posebno dekorativno tretiran. U ovoj kući je živeo i umro pisac i komediograf Kosta Trifković (1843-1875). [31]
Za trgovca Simona Kona Molnar je tokom leta 1852. godine izradio plan spratne kuće sa dućanima u prizemlju na adresi Pozorišni trg 4. [32] Plan je prošao redovnu proceduru, u Temišvaru ga je odobrio građevinski inspektor Johan Roter 18. avgusta iste godine. Kuća je tipa “na brazdu” sa dvorišnim traktom uz desni deo i ajnfort prolazom smeštenim u sredini objekta. U prizemlju sa ulice su dva prostrana lokala a pozadi njih je vlasnikov stan. Na spratu su smeštena tri manja stana namenjena za izdavanje. Podrum i prizemlje su zasvedeni plitkim polobličastim svodovima. Fasada je ukrašena klasicističkim motivima, sa ravnim frontonima iznad spratnih otvora i plitkim pilastrima dok su otvori prizemlja lučno završeni i ukrašeni lunetama.
Danas se pod adresom Dunavska 2 vode dve posebne zgrade sa jednakom visinom krovnog venca ali različitih krovnih kota. Prvi objekat uz kuću kod Zlatnog lava, manjeg je i užeg fronta, sa lokalom u prizemlju i stanom na spratu. Prvobitni pešački prolaz smešten uz levu brazdu kasnijim adaptacijama je spojen sa lokalom. Drugi deo današnjeg objekta znatno je veći a sagrađen je krajem XVIII ili početkom XIX veka. Molnar je 1852. godine izradio plan za obnovu i sjedinjenje ova dva objekat koja neosporno potiču iz ranijih vremena.[33] Molnar je novi objekat za vlasnika Aleksandra Dimića zamislio u obliku nepravilnog trapeza sa unutrašnjim dvorištem koje je nestalo kasnijim uklanjanjem dvorišnog trakta. Stanovi na spratu su prostrani, sa nizovima spojenih soba / salona i izlazima na komunikacioni balkon koji se protezao duž čitave fasade unutrašnjeg dvorišta. Podrum ispod većeg dela objekta je zasvođen poluobličastim svodovima dok su svodovi u prizemnim prostorijama koritasti i sferni, postavljeni na prislonjene lukove. Glavna fasada nosi jednostavni ukrasni repertoar koji se detaljima (parapeti i prostor između otvora) može vezati za tzv. “copf” stil. Prizemni otvori su naglašeno manjih dimenzija i većim delom su zatvoreni metalnim kapcima koji se mogu smatrati originalnim. Plastična dekoracija ukazuje na vreme prelaska iz XVIII u XIX vek, sa svim karakteristikama barokno-klasicističkog stila – girlande, dentikule, ovalni i kružni prstenovi u vertikalnim i horizontalnim nizovima. Na fasadi se i danas može videti zazidano topovsko đule iz vremena bombardovanja grada 12. juna 1849. Godine, a u međuvremenu je postal turistička atrakcija.
Plan za obnovu kuće na adresi Dunavska 9 Molnar je izradio takođe 1852. godine.[34] To je uska jednospratnica sa dugačkim dvorišnim traktom, u kome su smešteni manji stanovi za izdavanje, i pešačkim prolazom uz desnu brazdu. U prizemlju je bio lokal, sastavljen od tri manje prostorije, dok je na spratu stan vlasnika sa karakterističnom tzv. ‘’alkovn sobom’’, prostorom podeljenim samo pilastrima što omogućava dotok dnevnom svetla u sobu smeštenu unutar spratnom postrojenja. Podrum se nalazi ispod uličnog dela objekta i zasvo|en je lukovima i poluobličastim svodovima. Prizemna odeljenja su takođe zasvođena sfernim i poluobličastim svodovima sa lukovima i pilastrima što ukazuje na starije poreklo objekta, verovatno kraj XVIII ili sam početak XIX veka. Uski front fasade nosi obilje ukrasa raspoređenog iznad i ispod prozorskih otvora, na potkrovnom vencu i fugovanom prizemnom pojasu.
Danas se pod adresom Dunavska 10 vode dva objekta zajedničkog krovnog venca ali različitih krovnih kota. Podignuta na različitim placevima ove dve kuće su prilikom neke kasnije obnove ili u samoj gradnji dobile i zajedničku fasadu. Struktura fasada takođe jasno ukazuje na prisustvo dva sasvim samostalna objekta. Projekat za desni deo objekta, znatno šireg gabarita, izradio je Molnar 1951. godine za trgovca Nikolu Petrovića.[35] Kuća je po planu imala centralni ajnfort prolaz dok su sa strana bile radnje dok je on kasnijim intervencijama pomeren uz levu brazdu. Na spratu i u dvorišnom delu su bili stanovi za izdavanje do kojih se stizalo stepeništem ugrađenim u središnji deo objekta. Bogati ukrasni repertoar nije znatnije izmenjen kasnijim intervencijama. Planove za drugi, levi deo kuće, izradio je graditelj Alojz Cocek 1858. godine za istog investitora.
Plan za spratnu kuću na adresi Dunavska 12 izradio je Molnar početkom 1852. godine za trgovca Ludviga Egy-ja a odobrio ga je temišvarski građevinski inspektor Roter 3. marta iste godine.[36] Molnar se u koncepciji za ovaj objekat odlučuje za uži ajnfort prolaz uz levu brazdu sa dućanom pored i manjim stanom u dvorišnom traktu. U dugom dvorišnom traktu, smeštenom uz desnu brazdu, bila je pekarska radionica sa pećkom i još jednim manjim stanom. Na spratu se nalazio nešto veći stan, sa alkovn sobom, dok je na spratu dvorišnog dela takođe jedan stan. Današnji izgled objekta potiče iz 1903. godine kada je kuća obnovljena i prepravljena po planovima zidarskog majstora Antona Tikmajera.[37] Molnarova prostorna shema nije u značajnijom meri izmenjena dok je fasada obložena klinker opekom po modi graditeljstva sa početka XX veka.
Za jedan od dva prizemna objekta u Dunavskoj ulici na adresi Dunavska 20 Molnar je izradio dva projekta tokom 1852. godine. Oba projekta je odobrio u Temišvaru građevinski inspektor Johan Roter, 4. marta i 6. jula. [38] Oba plana imaju sličnu koncepciju nastalu usled uske i izdužene parcele na kojoj je trebalo smestiti tražene sadržaje. Prema Dunavskoj ulici je manji dućan sa ulazom dok je u dvorišnom kraku smešten manji stan i magacinski prostor.
Iz 1852. godine potiču Molnarovi projekti za kuće na adresama Zmaj Jovina 17 i Njegoševa 12, prvobitno građene za trgovce Stefana Bokšana i Mateju Fegera su zbog manjih gabarita tokom druge polovine XIX veka znatno proširene tako da su Molnarove prvobitne koncepcije umnogome izmenjene. [39] Slična situacija je i sa kućom na adresi Svetozara Miletića 6, koja je većim arhitektonskim zahvatom s početka XX veka dobila današnji oblik spajanjem dva predhodna, vremenski i stilski bliska objekta. Prvobitno Molnar je ovu kuću projektovao 1858. godine za Anku Obrenović (1839-1891)[40], suprugu Jovana Obrenovića, brata kneza Miloša, koji je preminuo 22. januara 1850. godine u Sremskim Karlovcima. Ovaj spratni objekat je bio tipa “na front” sa dućanom uz ulicu povezanim velikim otvorom sa sobom iza i kuhinjom smeštenom u dvorišnom delu. Na spratu je bio prostran stan sa tri sobe.
U projektovanju i gradnji svih navedenih objekata Molnar pokazuje razrađenu koncepciju gradskih, panonskih kuća. To su prostrane, uglavnom spratne kuće stambeno-poslovne namene, sa kraćim ili dužim dvorišnim traktovima i skromnim stilskim osobinama koje se, kako vidimo, razlikuju u primeni dekorativnog repertoara na fasadama. Na osnovu ovih, danas još uvek dobro očuvanih objekata, možemo uočiti jedinstvene stilske osobine, ili pre lokalne varijante stila građenja građanskih kuća u Srednjoj Evropi.
Jednostavne građanske kuće koje su tokom druge polovine XIX veka podizane širom naseljenih mesta Vojvodine, po detaljima ukrasnog repertoara, uglavnom lociranog oko otvora i fasadnih venaca, mogu se posmatrati kroz dve osnovne i najčešće prisutne koncepcije. Prva je klasicistička, zasnovana na čvrstoj organizaciji rasporeda otvora i dekorativnog ukrasa koji je, po pravilu, pravougaonog oblika i horizontalnog položaja. Druga koncepcija više računa na vertikalnu podelu fasade, ukras je bogatiji i plastičniji, uvek jednoobrazni i kalupski, ali sa znatno više detalja i nešto bogatijim izborom materijala. Ova lokalna varijanta gradnje mogla bi se uslovno nazvati romantičarskom, a prisutnija je na bogatim prizemnim kućama podizanim tokom poslednjih decenija XIX veka od strane lokalnih majstora i graditelja. Pored vremenske razlike nastanka od par decenija, razlike su i u socijalnom poreklu poručioca i namenama izgrađenih objekata. Kuće iz prve stilske grupacije bile su uglavnom poručivane od trgovaca koji su spratna postrojenja koristili kao svoje domove ili kao stanove za izdavanje, a prizemlja za posao i trgovinu. Dvorišni delovi kuća korišćeni su u takvim slučajevima kao magacini ili manje zanatske radionice. Kuće romantičarske stilske varijante češće su prizemne i obično su podizane za bogatije stanovništvo što se sa sela doseljavalo u grad, a na neki način želelo da ostane u vezi sa svojim predhodnim staništem. Zbog toga one prostornom koncepcijom i slobodnijim ukrasnim partijama podsećaju na bogate seoske kuće i korišćene su isključivo za stanovanje i skladištenje poljoprivrednih proizvoda. U kasnijim godinama u njihovim dvorištima su često organizovane radionice i manja zanatska postrojenja. Ponekad su i njih podizali gradski trgovci, ali isključivo kao stambene kuće na tadašnjoj periferiji grada. Velike drvene kapije čuvale su mir i privatnost svojih korisnika, a široki ajnfort prolazi služili su za pristup kolima i kočijama.[41]
Preko Molnarovog graditeljskog opusa građanskih kuća možemo pratiti i razvitak stambene arhitekture na domaćim prostorima, pošto se njegove kuće mogu svrstati u obe pomenute graditeljske varijante druge polovine XIX veka.
Građanske kuće ostalih graditelja obnove
Za razliku od Molnara, o životu ostalih graditelja obnove skoro se ništa ne zna. Iza njih su ostali samo planovi za građanske kuće koji govore o njihovom radu. Zidarski majstor Andreas Haner, kako izgleda bio je jedan od retkih graditelja iz Novog Sada koji su uzeli aktivno učešće u obnovi grada. On je bio član gradskog odbora koji je u ime grada odlučivao o dodeli i kontroli raspodele državnog zajma. Pored Hanera, odbor je pod predsedništvom Isidora Nikolića radio u sastavu: kućevlasnici Jovan Polit, Georga Koda, Jovan Sterio, drvodelja Johan Viderlener i inženjer Hajnrih Gonžorovski.[42]
Zidarski majstor i palir Haner autor je brojnih projekata za obnove i nove kuće kao i predračune radova za te poslove. U gradskim arhivama sačuvano je preko pedeset takvih predmeta koji nose Hanerov potpis a koji su nastali uglavnom tokom dve graditeljskih sezona, od 1852. do 1853. godine. Može se predpostaviti da je vezanost za grad ali i učešće u odboru za dodelu zajma uticalo da je baš Haner bio jedan od najzaposlenijih graditelja koji dobija priliku da projektuje i nadzire obnove nekih od važnijih zgrada u Novom Sadu. Haner je, između ostlog, izradio projekte za obnovu velike dvospratnice u vlasništvu Srpske pravoslavne crkvene opštine (Serbiche neugebaude) u Zmaj Jovinoj 4, koji su obuhvatali adaptaciju više prostorija na prvom i drugom spratu kako bi se zaokružile nove stambene jedinice.[43] Inače ova zgrada je podignuta ranije, verovatno početkom XIX veka, kao jedna od najviših i najvećih građevina u centralnoj gradskoj zoni a vidi se u istim (današnjim) gabaritima na poznatoj graviri Panorama Novog Sada iz 1830-ih godina koji se čuva u Muzeju Vojvodine. Haner je autor planova i predračuna radova za obnovu zgrade hotela Zeleni venac, vlasništvo kolege iz odbora za dodelu zajma Georga Koda, koji se nalazio na mestu današnje banke na Trgu Slobode. Hotel je bio znatno oštećen tokom bombardovanja, izgorelog krova, srušenih delova zidova sprata i prizemlja. Na planu, koji je po ustaljenoj proceduri odobrio Johan Roter u Temišvaru 31. maja 1852. godine obeleženo je stanje pre rušenja i čitav sklop objekta na parceli. [44] Haner je tokom iste godine izradio projekte za obnovu i rukovodio radovima na zgradi Rimokatoličke crkvene opštine u Katoličkoj porti, koja se nalazila na mestu današnje palate Gvozdeni čovek. [45] Planove za obnovu kuće u kojoj se nalazila Grčka škola, koja i dana postoji u istoimenoj ulici, izradio je 1853. godine graditelj Fric Šlaub dok je predračun radova i materijala za izgradnju uradio zidarski majstor Andreas Haner.[46]
Za Konstantina plem. Nikolića Haner je 1852. godine izradio plan i predračun za gradnju velike jednospratne kuće na uglu današnjih ulica Laze Telečkog i Zmaj Jovine 17.[47] Od tada kuća je doživela znatne promene u rasporedu unutrašnjeg prostora i u ritmu prozorskih otvora. Plan fasade kuće izradio je baumajster Josef Divišovski pa se može predpostaviti da je Haner samo učestvovao u izradi predračuna radova i materijala za izgradnju ove kuće. Sa većom sigurnošću se može tvrditi da je plan i predračun za izgradnju spratne kuće trgovca Kuzmana Lazarevića Haner samostalno izradio ali su planovi, kako komentariše Gobec, nevešto urađeni.[48] Kuća je imala uobičajeni raspored sa dućanom u prizemlju iza koga je soba sa stepeništem, dok je na spratu stan. U Dunavskoj ulici Haner je izradio planove za obnovu tri objekta, pod brojevima 31 (1852), 1 i 13 (1853). Dok se prvi projekat odnosio na manju obnovu unutrašnjih zidova sprata kuće Teodora i Ane Petrović [49] druga dva objekta su solidne i za ono vreme monumentalne jednospratne građanske kuće. Danas nepostojeća kuća na ulazu u Dunavsku ulicu, vlasništvo Jovana Steriosa, inače člana gradskog odbora za dodelu zajma, pripadala je korpusu većih građanskih kuća u starom gradkom jezgru. Plan za ovu veliku jednospratnicu izradio je zidarski majstor Anton Lesmajster. Hanerova intervencija je bil au vidu dopune plana a na zahtev Johana Rotera, koji ga je i odobrio 20. septembra 1851. godine, kao jedan od prvih u velikoj obnovi grada. Najinteresantnija kuća koju je Haner podigao u Dunavskoj ulici, a koja i danas postoji sa nešto izmenjenom fasadom u odnosu na prvobitno stanje, nalazi se na broju 13. – prvobitno kućište No. 1863.[50] Kuća je pripadala trgovcu Gavri Neškoviću. Ulični deo objekta je kraći a dvorišni znatno izdužen. Kuća u prizemlju, pored kolskog ulaza smeštenog uz levu brazdu, ima manji dućan pozadi koga je manji stan sa tremom i stepeništem. Na spratu je u uličnom frontu veći stan a manji pozadi njega. U dugom dvorišnom krilu bilo je više manjih stambenih jedinica. Podrumski i prizemni delovi objekta su zasvođeni sa poluobličastim i sfernim svodovima postavljenim na prislonjene pilastre. Fasada je u originalnoj verziji bila rešena u klasicističkom maniru, otvori prizemlja sa arhivoltama i ravnim vencima dok su iznad spratnih otvora bili naglašeni ravni frontoni. Potkrovni venac je bio takođe ukrašen rozetama. Početkom XX veka kuća je detaljno obnovljena prilikom čega je dobila fasadu od klinker opeke i naglašene trougaone frontone iznad spratnih otvora. Istom korpusu građanskih kuća majstora Hanera pripada i objekat na uglu Grčkoškolske i Pašićeve ulice 11. iz 1852. godine,[51] kao i nešto manje porodične kuće u ulici Zlatne grede 13.
Još nekoliko zidarskih majstora takođe je projektovala i izgradila niz stambeno-poslovnih i porodičnih kuća u tom periodu – Lorenc (Laurencijus) Fojhtner, Teorod Šeft, Anton Lesmajster, Jozef Kimnah, Alojz Cocek (1821-1900), i drugi. Od ostalih novosadskih graditelja i zidarskih majstora koji su učestvovali u obnovi grada, u arhivskim podacima nailazimo na imena dva brata Antona i Franca Lihtlera.[52] Iza njih nisu ostali neki značajniji građanski objekti. Veliki broj objekata koji su projektovali i podignli graditelji obnove je u međuvremenu porušen i zamenjen novim.
U period posle velike obnove koji je usledio već tokom sedeme, osme i devete decenije se pojavljuju se i domaći graditelji za koje se može sa sigurnošću tvrditi da su poreklom iz Novog sada ili okoline. Krajem veka velika ekspanzija graditeljstva u mnogome je promenila izgled Novog Sada. Poslednje decenije XIX veka protekle su u znaku popunjavanj slobodnih placeva u centralnim delovima grada brojnim javnim i privatnim zdanjima.
Opšta litertura:
* Vasa Stajić, Novosadske biografije, sveska IV, Novi Sad, 1939. 161-174.
* Vasa Stajić, Novi Sad u Buni u: Građa za poliitčku istoriju Novog Sada, Novi Sad, 1951. (243-294)
* Daka Popović, Vojvođanski gradovi u Buni 1848/9: Novi Sad u 1848-9-oj godini, Zbornik Matice srpske za društene nauke 6, Novi Sad, 1953. 1954. 5-46.
* Daka Popović, Vojvođanski gradovi u Buni 1848/9: Novi Sad u 1848-9-oj godini, Zbornik Matice srpske za društene nauke 8, Novi Sad, 1954, 16-39.
* Grupa autora, Novi Sad u prošlosti i sadašnjosti, Novi Sad, 1954.
* Arpad Lebl, Revolucionarni pokret u Vojvodini 1848-1849, nacrt studije, Posebna izdanja Matice srpske, Novi Sad, 1960. (sa starijom literaturom na srpskom i mađarskom)
* Dušan Popović, Srbi u Vojvodini II (1790-1860), Novi Sad, 1963.
* Vasilije Krestić, Srbi u Vojvodini za vreme Bahovog apsolutizma (1849-1960), Zbornik za istoriju Matice srpske 13, Novi Sad, 1976. 52-69.
* Grupa autora, Stari Novi Sad, Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1991.
* Slavko Gavrilović, Iz istorije Srba u Htvrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek), Filip Višnjić, Beograd, 1993. (226-235)
* Milenko Palić, Srbi u Mađarskoj – Ugarskoj do 1918, Novi Sad, 1995. (246-281) sa starijom literaturom
Izbor autobiografskih zapisi očevidaca i učesnika:
* Mihajlo Polit-Desančić, Uspomene iz godina 1848-49, Novi Sad, 1889.
* Novak Golubski, Uspomene iz narodnog pokreta 1848-49, Novi Sad, 1893.
* Jovo Dobanovački, Uspomene iz narodnog pokreta 1848. i 1849. Novi Sad, 1895.
* Giga Gerčić, Posle 50 godina – uspomene i refleksije o srpskom pokretu godine 1848, Beograd, 1898.
* Jovan Subotić, Život dr Jovana I-II, Novi Sad, 1901.
* Đorđe Stratimirović, Uspomene, Beč-Lajpcig-Zagreb, 1913.
* Triva Militar, Sećanja na Bunu, Sveske za istoriju Novog Sada 9, Novi Sad, 1998. 12-16.
* P. Nikolić, Uspomene iz 1848-49. (Rukopisno odeljenje Matice srpske)
* Đorđe Radak, Uspomene o Buni 1848-49. (Rukopisno odeljenje Matice srpske)
* Slavko Gavrilović, Uspomene Lorenca Majera o zbivanjima u Petrovaradinu i okolini 1848-1849. godine, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, knj. XIV/1, Novi Sad, 1971.
O graditeljstvu i urbanizmu:
* Grupa autora, Novi Sad kroz istoriju, katalog izložbe, Novi Sad, 1951.
* Daka Popović, Prilog urbanističkom i arhitektonskom razvoju Novog Sada, Rad vojvođanskih muzeja 12-13, Novi Sad, 1964. 153-161.
* Boško Petrović, Novi Sad, Novi Sad, 1966.
* Olivera Milanović-Jović, Mirjana Gucu, P. Momirović, Slobodan Jovanović, Tematski broj posvećen starom graditeljskom jezgru Novog Sada (Zmaj Jovina i Dunavska ulica), Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine IV-V, Novi Sad, 1971. 1-70 + crteži osnova i fasada
* Olivera Milanović-Jović, Valorizacija i obrada arhitektonskog nasleđa uže zone starog jezgra Novog Sada, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XI-XII, Novi Sad, 1982. 93-169.
* Milan Gobec, Magistrat slobodnog kraljevskog grada Novog Sada (1748-1918), Zbirka planova i mapa, Istorijski arhiv Novog Sada, Novi Sad, 1985. 1-350.
* Ljubinko Pušić, Urbanistički razvoj gradova u Vojvodini u XIX i prvoj polovini XX veka, Novi Sad, 1987. 26-35; 67-68; 79-80; 85-87.96-99.
* Vladimir Mitrović, Anton Tikmajer Graditelj građanskih kuća, Sveske za istoriju Novog Sada 9, Novi Sad, 1998. 17-21.
* Vladimir Mitrović, Đerđ Molnar – novosadski graditelj druge polovine XIX veka, Rad Muzeja Vojvodine 40, Novi Sad, 1998. 249-261.
* Vladimir Mitrović, Graditelji obnove u: Graditelji Novog Sada, DaNS br. 30, Novi Sad, 2000. 21. sa starijom literaturom
* Vladimir Mitrović, Graditelji obnove u: Graditelji Novog Sada: druga polovina XIX-prva polovina XX veka, Novi Sad, 2001. CD Rom
* Marija Maruna, Tradicionalni obrazci urbane matrice Novog Sada, u: Preispitivanje pojma “održivi razvoj” u planiranju, projektovanju i građenju (Ur. N. Kurtović-Folić), Beograd, 2002. 111-128.
* Maja Erdeljanin, Vladimir Mitrović, Sava Stepanov, Slika grada – Novi Sad u likovnim umetnostima 18-21. veka, Kulturni centar Novog Sada, Novi Sad, 2009.
* Vladimir Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, Muzej savremene umetnosti, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010.
* Donka Stančić (Urednica), Umetnička topografija Novog Sada, Matica srpska, Novi Sad, 2014.
[1] Arpad Lebl, Revolucionarni pokret u Vojvodini 1848-1849, nacrt studije, Posebna izdanja Matice srpske, Novi Sad, 1960. 48.
[2] Isto, 49.
[3] Daka Popović, Prilog urbanističkom i arhitektonskom razvoju Novog Sada, Rad vojvođanskih muzeja 12-13, Novi Sad 1964. 153-161.
[4] Olivera Milanović-Jović, Stanje i zaštita Zmaj Jovine i Dunavske ulice u Novom Sadu – Uvod, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine IV-V, Novi Sad 1971. 15-18. i Valorizacija i obrada arhitektonskog jezgra uže zone starog jezgra Novog Sada, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XI-XII, Novi Sad 1982. 93-169.
[5] Donka Stančić (Urednica), Umetnička topografija Novog Sada, Matica srpska, Novi Sad, 2014.
[6] Videti spiskove literature na kraju ovog teksta.
[7] Između ostalog: Rudolf Šmit, Varadin, Vojvodina II, Novi Sad, 1940; Boško Petrović, Novi Sad, Novi Sad, 1987; Ljubinko Pušić, Urbanistički razvoj gradova u Vojvodini u XIX i pevoj polovini XX veka, Novi Sad, 1987; Marija Moruna, Tradicionalni obrasci urbane matrice Novog Sada, u: Preispitivanje pojma “održivi razvoj” u planiranju, projektovanju i građenju (Urednik Nađa Kurtović-Folić), Beograd, 2002.
[8] Spomenica grada Novog Sada, 1933. Knj. IV, sv. 1-2, 11; Šematčki almanah sa adresarom grada Novog Sada, 1936. 7; Monografija Novi Sad, 1987. 32-36; J. Sevdić, Istorijat i obnova Nikolajevske crkve u Novom Sadu, Građa III, Novi Sad 1959. 290-291; O. Milanović-Jović, nav. delo, 1970. 15; M. Maruna, nav. delo.
[9] Postoje pregledi i studije koje se bave pojedinačnim objektima građanskih kuća unutar najstarijeg gradskog jezgra. Bazni katalog kuća starog gradskog centra, ulica Dunavske i Zmaj Jovine, kao i okolnih ulica, publikovan je u dve sveske časopisa Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine (br. IV-V/1971. i XI-XII/1985), autora istoričara umetnosti Petra Momirovića, Olivere Milanović-Jović i Mirjane Gucu, kao i niz studija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novi Sad, rađenih za potrebe DUP-ova JP ‘’Urbanizam’’ Novi Sad na kojima je radilo više istraživača: istoričari umetnosti Donka Stančić, Vladimir Mitrović, Katarina Dobrić i Valentina Brdar, uz podršku arhitekata: Slobodana Jovanovića, Milana Gobeca, Save Subotina, Srđana Crkvenjakova i Nikole Stojanovića i lljubaznih stručnjaka Istorijskog arhiva Novog Sada i Arhiva Vojvodine.
[10] Živan Milisavac, Novi Sad i borba za demokratizaciju kulture, Letopis Matice srpske, knj. 362 sv. 3, Novi Sad, mart 1948.
[11] Grupa autora, Novi Sad kroz istoriju, katalog izložbe, Vojvođanski muzej, Matica srpska, Novi Sad, 1951. 15.
[12] Uspomene generala Đorđa Stratimirovića, Beč 1913. citira Daka Popović u navedenom članku. O Buni još videti: Triva Militar, Sećanje na Bunu, Sveske za istoriju Novog Sada 9, Novi Sad 1998. 12-16; Alimpije Popović, Stradanje u Buni, Sveske za istoriju Novog Sada 8, Novi Sad 1997. 3-13; J. Tim, Ban Jelačić zauzima Novi Sad 12. Juna 1849. u: Novi Sad I, 102-104; Vasa Stajić, Novosadski magistrat posle Bune (1849-1914), 269-272. Videti spiskove memoarske literature na kraju ovog teksta.
[13] V. Stajić, Građa za političku istoriju Novog Sada, Novi Sad 1951. 278.
[14] Novi Sad kroz istoriju, 16.
[15] Oba snimka, kao i veći broj veduta i cehovskih pisama sa izgledima Novog Sada i Petrovaradina iz fondova Muzeja Vojvodine, Muzeja grada Novog Sada i Galerije Matice srpske, publikovana su u monografiji: Maja Erdeljanin, Vladimir Mitrović, Sava Stepanov, Slika grada – Novi Sad u likovnim umetnostima 18-21. veka, Kulturni centar Novog Sada, Novi Sad, 2009.
[16] Novosadske biografija sv. 3 (Popovići), Novi Sad 1938. 161-169; Građa za političku istoriju Novog Sada, Novi Sad 1951. 300-307.
[17] D. Popović, Vojvođanski gradovi u Buni, drugi deo, 35.
[18] Novosadske biografije, 163-164
[19] D. Popović, Isto.
[20] V. Stajić, Građa za poitičku istoriju Novog Sada, 306.
[21] M. Gobec, Nav. del, uvodni tekst
[22] Po M. Gobecu, IANS.F.1.10. IX 1777.
[23] Po M. Gobecu, IANS.F.1. fasc.17 Sub Z/1787.
[24] M. Gobec, Nav. del, uvodni tekst
[25] Vasa Stajić, Novi Sad, njegov Magistrat i kulturna pregnuća novosadskih Srba, u: Novi Sad I, Novi Sad 1991. 220.
[26] Isto, 221, 249.
[27] Daka Popović, Prilog urbanističkom i arhiteitonskom razvoju garda Novog Sada, 158-159.
[28] Vladimir Mitrović, Đerđ Molnar – novosadski graditelj druge polovine XIX veka, Rad Muzeja Vojvodine br. 40, Novi Sad, 1998. 249-261.
[29] Matična knjiga umrlih Katoličke Plebanije u Novom Sadu
[30] Plan sa osnovama prizemlja i sprata nalazi se u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.323/1851) a publikovan je u: M. Gobec, 155.
[31] Planovi (osnova, presek i izgled) ove kuće se čuvaju u Arhivu Vojvodini (ZPM. A 212). Izgled fasade je publikovan u: B. Petrović, 1987: 128; M. Gobec, 1985: 96; Izgled i osnova u: O. Milanović-Jović, 1982: 137.
[32] Planovi (osnove primelja i sprata i izgled) čuvaju se u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.26. VII 1852); Izgled je publikovan u: M. Gobec, 55.
[33] Plan obnove (osnova sprata) čuva se u Arhivu Vojvodine (ZPM. A. 153) a publikovan je u: O. Milanović-Jović, 1971: 41.
[34] Kompletan plan, osnove, presek i fasada, publikovani su u: O. Milanović-Jović 1971:41.
[35] Osnova kuće čuva se u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.176/1951)
[36] Plan (osnove i presek) čuvaju se u Arhivu Vojvodine (ZPL A.138 i A. 158)
[37] O životu i radu zidarskog majstora Antona Tikmajera (Novi Sad, 1868 – Novi Sad, 1933) detaljnije: Vladimir Mitrović, Antona Tikmajera – Graditelj građanskih kuća, Sveske za istoriju Novog Sada 9, Novi Sad 1998. 17-21.
[38] Osnove podruma i prizemlja se čuvaju u Arhivu Vojvodini (ZPM. 175 i 183a) a delimično su publikovane u: M. Gobec, 23.
[39] M. Gobec, 83 i 96.
[40] M. Gobec, 118. Osnova objekta se čuva u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.5736/1858)
[41] V. Mitrović, Đerđ Molnar – novosadski graditelj druge polovine XIX veka, 258-259.
[42] V. Stajić, Građa za politčku istoriju Novog Sada, Novi Sad 1951. 305.
[43] Planovi (osnove spratova i presek) čuvaju se u Arhivu Vojvodine (ZPM.A.586). Komentar u: M. Gobec, 29.
[44] Plan se čuva u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.443/1853). Komentar u: M. Gobec, 77.
[45] Planovi (osnove spratova) se čuvaju u Arhivu Vojvodine (ZPM.A.160). Komentar u: M. Gobec 81.
[46] Planovi (osnove, presek i fasada) se čuvaju u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.5/1853). Komentar u: M. Gobec, 119. O istorijatu Grčke škole nešto više podataka u: O. Milanović-Jović, Arhitektura starog jezga Novog Sad, 1982. 122.
[47] Planovi (osnove i fasada) se čuvaju u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.386/1852). Komentar u: M. Gobec 81.
[48] Plan se čuva u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.236/1852). Komentar u: M. Gobec, 118. O kući nešto više u: O. Milanović-Jović, nav. delo 1982. 118.
[49] Plan se čuva u Arhivu Vojvodine (ZPM.A.143). Komentar u: M. Gobec, 146.
[50] Planovi (osnove, presek i fasada) se čuvaju u Istorijskom arhivu Novog Sada (F.1.38/1853). Komentar u: Gobec, 148-149. gde je plan i publikovan. O kući nešto više detalja u: O. Milanović-Jović, 1971. 42.
[51] Plan se čuva u IAN F.1.463/1852. Komentar u: M. Gobec, 141. Nešto više o kući u: O. Milanović-Jović, 1982. 110.
[52] V. Stajić, Građa za političku istoriju Novog Sada, 286.