Autor: Vladimir Mitrović
Milan (Emil) Tabaković je rođen u Aradu 14. avgusta 1860. godine. Osnovnu školu završio je u Aradu gde je potom i maturirao na Gimnaziji (1874). Pod uticajem starijeg brata, Aleksandra Tabakovića (Arad, 1856 – Arad, 1880), rano preminulog bečkog studenta, opredeljuje se za studije arhitekture. Međutim, iz materijalnih razloga Milan nije mogao redovno da se školuje već je bio prisiljen da se sam snalazi. Radeći na građevinama i u tehničkim biroima sticao je graditeljska iskustva stvarajući uslove za dalje školovanje. Kao retko koji srpski arhitekta XIX veka, Milan Tabaković je prošao temeljno obrazovanje, od zidarskih radova do projektovanja. Prva graditeljska iskustva stiče u Bosni (Busovača), u period 1878-1879. godine na izgradnji vojnih kasarni i baraka, kao rukovodilac poslova. Tokom sledeće godine Milan je bio zaposlen u arhitektonskom birou arhitekte Edmunda Peča na izradi projekata i predračuna za gradnju spremajući se za studije. Diplomirao je u Budimpešti na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta (1888) da bi naredne dve godine boravio na studijskim putovanjima u Nemačkoj, Engleskoj i Francuskoj kao stipendista Aradske industrijske komore. Tom prilikom posećuje i Svetsku izložbu u Parizu (1889). Po povratku u rodni grad, Milan radi u jednom od najpoznatijih aradskih arhitektonskih biroa arh. Nandora Jiriseka, da bi se ubrzo, tokom 1892. godine, osamostalio i osnovao sopstveni projektanski biro, pomognut pomoćnicima koje je vaspitavao i osposobio. U to vreme bio je i nastavnik u Industrijskoj školi za obradu drveta i metala u kojoj su se pripremali budući majstori umetničkih zanata. Sve do 1904. godine Milan se bavio isključivo projektovanjem, a potom i preduzimačkim poslovima.
Nagli ekonomski i kulturni procvat, tokom poslednjih decenija XIX veka u većim gradovima Ugarske, zahvatio je i Arad koji se u to vreme ubrzano razvija. Za napredak Arada od posebne je važnosti 1895. godina kada engleskim kapitalom započinje izgradnja gradskog vodovoda i savremenog sistema kanalizacije na području čitave teritorije grada. Razvoj Arada nastavlja se izgradnjom velikih industrijskih objekata, brojnih kasarni, bolnica i školskih objekata, što zajedno doprinosi živoj građevinskoj delatnosti koja traje do početka Prvog svetskog rata. Pod ovakvim uslovima, naoružan temeljnim stručnim znanjem, savestan i vredan, ugledajući se na talentovanog brata Aleksandra, Milan Tabaković se brzo ističe i dospeva u red najboljih i najzaposlenijih arhitekata svoga vremena.
Proučavalac dela arh. Milana Tabakovića, Željko Škalamera je u monografskom tekstu napravo jasnu i detaljnu podelu celokupnog Milanovog stvaralaštva, vezanog uglavnom za mesta Erdelja i Banata, rumunskog i kasnije jugoslovenskog (Zrenjanin, Kikinda). Njegovo obimno delo nije proučeno do kraja, ali je većina najznačajnijih dela ipak poznata zaslugom navedenog istraživača i arh. Đorđa Tabakovića, koji je dobro poznavao graditeljsku karijeru i arhitektonska dela svoga oca. Prvu fazu arhitektonskog opusa Milana Tabakovića, između 1890-1904. godine, čine građevine na kojima preovlađuje jako osećanje za dekorativnost. Ova faza nosi sve oznake kasnog istoricizma u kome se kombinuju pretežno barokni elementi u raznim varijacijama. Glavni objekti iz ovog perioda su Najmanova palata i palata Aradsko-čanadske železničke direkcije, obe izgrađene u samom centru Arada, uz glavni bulevar, naspram aradske Gradske kuće. U projektima za ove grandiozne palate Milan Tabaković pokazuje se kao veliki poznavalac istorijskih stilova, iskusan graditelj i vešt operativac. Obe palate su zamišljene pod jakim uticajem savremenih nemačkih uzora. Iz istog vremena potiče i porodična kuća Tabakovićevih, podignuta 1895. godine. Istom korpusu pripada i zgrada Srpske pravoslavne opštine u Zrenjaninu, projektovana 1898. godine kao i Letnje pozorište u Aradu, projektovano godinu kasnije. U istom periodu Tabaković projektuje crkve u Nađbanji (Minoritska), Tisabeču i Nađpaladu (Reformatorske), koncipirane na tradiciji neoromanike i neogotike, jednostavne i stroge u osnovama, izgledu i dekoraciji. Plodna graditeljska aktivnost rezultirala je i drugim velikim objektima podignutim početkom XX veka u Aradu – Feldesova palata, Učiteljski konvikt i palata Poljoprivrednog društva. Na kraju prve istoricističke faze stoji velelepna Minoritska crkva sa najamnom palatom, podignuta u samom centru Arada 1903. godine kao jedan od navećih i najreprezentativnijih hramova u gradu.
Ostale faze Milanovog opusa nisu vremenski jasno naznačene ali se mogu pratiti. Drugu fazu Tabakovićevog stvaralaštva čine građevine prelaznog perioda u kome se mešaju elementi barokne ornamentike i novog, secesijskog pokreta, koji je zapljusnuo južne i istočne krajeve Monarhije. Najznačajniji objekat ovog perioda svakako čini zgrada slobodnozidarske lože Solidarnost u Aradu, koncipirana kao manji hram pravougaone osnove ukrašen secesijskom ornamentikom, koji je najavio primenu novog ukrasnog programa na stambenim i poslovnim palatama. Sledeću fazu predstavljaju zgrade u novoj arhitektonskoj kompoziciji na kojima preovlađuju secesijski ornamenti. U ovom periodu se posebno ističu projekti više školskih zgrada u Aradu (Građanska škola, škola na Erdeljskom putu) i drugim mestima rumunskog Banata (Velenješ, Batanji). Narednu fazu u opusu Milana Tabakovića predstavljaju građevine na kojima se polako gubi ključna uloga fasadnog ukrasa na račun većeg značaja funkcije građevina, koje su proizašle iz istorijskih stilova i secesijske orjentacije. Najamna zgrada Srpske pravoslavne crkvene opštine u Aradu i tri zgrade u Kikindi, podignute su između 1908 – 1910. godine – Privredna banka, Lapetadova palata, kao i zgrada bioskopa (danas Zvezda) kojoj je, usled više obnova i rekonstrukcija, u znatnoj meri izmenjen prvobitni izgled.
Kada je napuštao Arad, njegov odlazak bio je propraćen nesumnjivo iskrenim žaljenjem rodnog grada, obeležen novinskim izveštajima pisanim sa puno topline, uz isticanje Milanovih vrlina i doprinosa izgradnji i uređenju Arada. (Aradski arhitekta Milan Tabaković se seli u Jugoslaviju, Erdelyi Hirlap 6. oktobar 1929. Arad). U vreme preseljenja, o kome se dugo razmišljalo, u Novi Sad, porodica Tabaković je bila u vrhu društvene elite u Aradu. Otac Milan, zajedno sa suprugom Julkom (Petrović, po majci Mladenović), sinovima Đorđem (Đuricom) i Ivanom, i kćerkom Olgom (Lolom) stiže u Novi Sad, koji je posle rata postao vojvođanska prestonica u novoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Jak nacionalni duh u kome su porodica i njeni članovi odrastali kao i nova politička situacija povodom priključenja Arada Rumuniji, svakako su uticali da se novi dom potraži u novoosnovanoj državi južnih Slovena. Milan Tabaković je doživeo duboku starost u Novom Sadu gde je preminuo 10. septembra 1946. godine. Sahranjen je na novosadskom Almaškom groblju.
Literatura: Milan Kašanin, Veljko Petrović, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad, 1927, 43; Milan Kašanin, Milan Tabaković, Enciklopedija likovne umjetnosti IV, Zagreb, 1966. 391; Željko Škalamera, Arhitekta Milan Tabaković (1860-1946), Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 6, Novi Sad, 1970; Svetlana Bakić, Arhitektonsko-urbanističko nasleđe Kikinde, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XVIII, Novi Sad, 1996; Vladimir Mitrović, Milan Tabaković, Leksikon srpskih neimara, Beograd, 2002, 177; Vladimir Mitrović, Arhitekta Milan Tabaković, DaNS 37, Novi Sad, 2002; Biserka Ilijašev, Dela arhitekata Milana i Đorđa Tabakovića u Kikindi, DaNS br. 46, Novi Sad, 2004; Biserka Ilijašev, Arhitekti Milan i Đorđe Tabaković u Kikindi, Glasnik Istorijskog arhiva br. 4, Kikinda, 2007; Vladimir Mitrović, Arhitekta Đorđe Tabaković (1897-1971), Pokrajinski zavod za zaštiti spomenika kulture, Petrovaradin, 2010; Vladimir Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, MSUV, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010. 73-79, 392.