Studija slučaja: spomenik Svetozaru Miletiću

Vladimir Mitrović

Po opštem mišljenju jedna od najznačajnijih vajara XX veka Ivan Meštrović (Vrpolje, Hrvatska, 15. avgust 1883 – Saut Bend, SAD, 16. januar 1962) još za života je postao legendarni hrvatski i jugoslovenski skulptor i arhitekta. Za vajara čiji je umetnički angažman odvijao između evropskih prestonica, Beča, Rima, Pariza i Londona, a u domaćim relacijama Zagreba i Beograda, Novi Sad je svakako bio samo jedna sasvim mala, usputna stanica. [1]

Meštrovićev život i umetnička karijera sa punim pravom se mogu označiti kao ‘’holivudske’’. [2] Rođen u siromašnoj porodici oca klesara i pobožne majke, koju je ovekovečio u delu ‘’Istorija Hrvata’’ (1932), rano školovanje koje su podržavali komšije i prijatelji u obližnjem Drnišu pa u klesarskoj radionici Harolda Bilinića u Splitu, gde dobija neobičan nadimak ‘’Čudo od Vlaja’’, Meštrović je naredne godine proveo na bečkoj Akademiji lepih umetnosti (1901-1906) gde potom kratko pohađa studije arhitekture, sve u romantičarskom ambijentu carske prestonice. Kao član ‘’Secesije’’ okreće se nacionalnom heroizmu izraženom kroz klasične forme. Naočit i zgodan, jake muskulature mada omanje visine (153 cm), povučeni genije drčnog karaktera, preko prve supruge Ruže Klajn, slikarke i poliglote koja će mu ostati verna do kraja života, Meštrović ulazi u visoke bečke krugove koji mu omogućavaju dalje napredovanje u umetničkoj karijeri. Usledilo je boravak u Parizu (1908-1910) i redovno učešće na prestižnim Salonima, upoznavanje i prijateljstvo sa velikim Rodenom, koji ga je neobično poštovao i cenio, zatim kratko u Beogradu a potom u Rimu (1911) i učešće sa srpskim umetnicima na svetskoj izložbi povodom pedesetogodišnjice ujedinjenja Italije, gde izlaže delove budućeg Vidovdanskog hrama i saradnja u osnivanju Jugoslovenskog odbora. Kao predstavnik novog, herojskog monumentalizma (‘’Novi Homer kamena’’), uskoro izlaže, kao retko koji umetnik sa kontinenta do tada, u Viktorija i Albert muzeju u Londonu, u leto 1915. godine. U međuratnom period Meštrović je uživao status umetničke zvezde. Kao stvaralac ogromnog životnog i radnog elana ali i dobrih veza sa političkim vrhom Kraljevine (posebno sa kraljem Aleksandrom), Meštrović tada ostvaruje neka od svojih najmonumentalnijih dela. Tokom treće i četvrte decenije ostvaruje i prve kontakte sa Sjedinjenim američkim državama gde više puta izlaže a kruna tog novog odnosa je porudžbina za čikaški Grand park gde ostvaruje svoje dve legendarne konjaničke skulpture ‘’Indijanci’’ – ‘’Strelac’’ i ‘’Kopljanik’’, prikazani u zamahu ali bez oružja. U isto vreme postaje i jedan od najplaćenijih umetnika toga doba, posebno za javne skulpture koje su tada donosile enormne honorare. Rat ga zatiče u Zagrebu gde je već 1942. godine bio uhapšen od strane ustaškog režima koji mu nije mogao oprostiti njegove veze sa Jugoslovenskim odborom i kraljem. Ubrzo, na intervenciju nemačkih visokih oficira ali i nadbiskupa Alojza Stepinca, Meštrović je pušten iz pritvora gde ga je očekivala sigurna smrt. Kao protivuslugu dozvoljava da se u ustaškom Zagrebu štampa jedna njegova knjiga radova religiozne tematike i da učestvuje, kao predstavnik Hrvatske, na Venecijanskom bijanalu. Do kraja rata ostaje u Italiji a potom emigrira u SAD. Usledile su američke izložbe da bi već 1947. godine bio primljen u Američku akademiju nauke i umetnosti. Do kraja života je kao profesor boravio u katoličkom koledžu Noter Dam u Sau Bendu, u blizini Čikaga, u državi Indijani. Poslednji put boravi u Jugoslaviji 1959. godine kada posećuje svoje ateljee u Zagrebu i Splitu, koji su ubrzo pretvoreni u muzejske centre. Tom prilikom sreće se predsednikom Titom na Brijonima kao i sa Alojzom Stepincem, nepunu godinu pre njegove smrti u selu Krašiću gde je bio interniran u kućni pritvor.

Manje je poznato da se Meštrović povremeno bavio književnim i dramskim stvaralaštvom i publicistikom, a posebno su poznati njegovi memoarski zapisi.[3] Bio je dopisnik srpske Akademije umetnosti (od 1912), a potom i pravi član (od 1924), a potom i Redovan član Odeljenja likovne i muzičke umetnosti Srpske akademije nauka i umetnosti a od 1960. i Inostrani član iste akademije.

Meštrović je bio umetnik velikih inspiracija. Radeći brzo, u najrazličitijim vajarskim materijalima, izveo je preko tri hiljade radova (skulptura, spomenika, figurina, reljefa itd). Sa druge strane život i aktivnost Ivana Meštrovića bili su tesni povezani sa usponom i padom jugoslovenske ideje i jugoslovenskim kulturnim politikama. Meštrović je bio jedan od najznačajnijih boraca za jugoslovenstvo i svakako najuspešniji jugoslovenski umetnik između dva svetska rata. Politička dešavanja uticala su na oblikovanje i transformacije njegovog privatnog identiteta i umetnički angažman. Živeći u SAD, posle Drugog svetskog rata, Meštrović je postao hrvatski politički emigrant. Uprkos tome on je nastavio saradnju sa jugoslovenskom državom i učestvovao u izgradnji Njegoševog mauzoleja na Lovćenu (Nenad Makuljevi, Ivan Meštrović: od pobornika do protivnika jugoslovenstva).[4]

Mit je o Meštroviću počinjao da se stvara još za njegove rane umetničke mladosti, zapisao je istoričar umetnosti Jovan Despotović. Čim je završio bečku Akademiju u kojoj je primio najbolje pouke o velikoj i klasičnoj umetnosti Grčke i Rima, a zapravo se istinski nadahnjivao i na tada vitalnim shvatanjima jugendstila, počeo je da stvara monumentalna dela u kamenu u kome je oličavao heroje iz nacionalnog istorijskog miljea. Secesija i mitologija svojstvena još jednoj promeni veka opet su izveli na umetničku scenu ikonografiju, epiku i fabularnost srednjeg veka, romantizma kao i monumentalnost spomenika vanevropskih civilizacija. Religiozni patos doveden gotovo do ekstatičnosti karakterišu Meštrovićev manirizam iz ranog perioda, a deformacije planova, namerno narušena skladnost u proporcijama, izvijenost i tordiranost oblika njegova su osnovna jezička formulacija i karakteristika stila.[5]

I pored svih kontraverzi koje su pratile Meštrovića i njegov odnos prema (integralnom) jugoslovenstvu nema sumnje da je on istinski jugoslovenski vajar koji je svojim radom bio prisutan u velikim centrima. Njegov beogradski opus obuhvata neke od najmonumentalnijih spomeničkih celina u jugoslovenskoj i srpskoj prestonici – figura Pobednika (sa Terazijske fontane), iz 1913. godine, postavljena na današnje mesto na Kalemegdanu 1928; Spomenik zahvalnosti Francuskoj u Kalemegdanskom parku (1930); Spomenik neznanom junaku na Avali (1934-1938).[6] Od Meštrovićevih dinastičkih spomenika najznačajniji je reljef kralja Petra I u Dubrovniku, kao jedan od najleših radova posvećenih kraljevima, velike umetničke snage, stilizovan i krajnje ekspresivan. Bio je postavljen 1. decembra 1924. godine na Dan ujedninjenja na počasnom mestu gradskih zidina, ispod kipa Svetog Vlaha, zaštitnika Dubrovnika. Uklonjen je već u proleće 1941. Najtužniju sudbinu imao je velelepni spomenik kralja Alaksandra na Cetinju, giganskih razmera (preko 9 m) koji prikazuje bronzanu figure kralja na konju, na masivnom granitnom postamentu. Spomenik je preživeo tek nekoli meseci ispred Dvorca kralja Nikole Petrovića, kada je bespovratno uništen.

Vidovdanski hram

Od posebnog značaja je njegova nikad ostvarena spomenička vizija Vodovdanskog hrama koja do danas nije dobila adekvatni istorijsko-umetnički tretman. Ideja i sve skulpture iz tog cikllusa nastale su u period 1908-1910. u Parizu. Meštrović je delove Hrama, tačnije skulpturalne fragmente budućeg zdanja, izložio još 1910. u Beču i Zagrebu na izložbi ‘’Nejunačkom vremenu uprkos’’, potom protestno na međunarodnoj izložbi u Rimu u paviljonu Kraljevine Srbije (1911), dok je maketu Vidovdanskog hrama predstavio na 11. Venecijanskom bijanalu 1914. a iduće godine i u Beogradu i Londonu, u Victoria & Albert muzeju. Povodom svog londonskog nastupa Meštrović je tada pisao: ‘’ Vidovdanski hram jest hram religije krajnjega požrtvovanja, religija cara Lazara… Temelji hrama jesu beskrajne pravedne žrtve naše rase, stupovi su mu svi oni koji trpe i podnose, litanije u njemu pjevanje ljudskih muka, tamjan mu je ljubav, sveta voda suze poniženih i željnih pravde.[7] Komentarišući ove Meštrovićeve reči, Dejan Medaković smatra da se u suštini radilo o još jednom talasu istoricizma namenjenom čitavom jugoslovenskom prostoru, koji se kao umetnička inspiracija postupno gasio u prvim godinama nakon Prvog svetskog rata, pretvarajući se u neinventivnu službenu umetnost vladajućih krugova Kraljevine Jugoslavije.[8] Zagrebački časopis Savremenik je 1919. godine u tematskom bloku sakupio većinu napisa koji su povodom Meštrovićevog Vidovdanskog hrama objavljeni  u inostranoj štampi. U februaru 1919. Meštrović je iz Pariza uputio ponudu Kraljevini SHS za otkup 43 skulpture Kosovskog ciklusa i maketu Vidovdanskog hrama, koja je pod njegovim nadzorom izrađena u Rimu 1913. Najveći deo ovog ciklusa danas je u fundusu Narodnog muzeja u Beogradu, dok su pojedine skulpture u sastavu Muzeja Ivana Meštrovića u Zagrebu i Splitu. Drvena maketa se od 1971. godine čuva u kruševačkom Narodnom muzeju. Inače, ona je dopremljena u Jugoslaviju 1966. kada je pronađena u jednom lučkom skladištu u Njujorku nakon Meštrovićeve izložbe u Americi. Izvođenje monumentalnog Vidovdanskog hrama u granite i sa pripadajućim skulpturama u mermeru na Kosovu polju (Gazimestanu) nisu konačno podržale vlasti obe Jugoslavije. Razloge treba tražiti u ogromnim troškovima njegove eventualne gradnje ali i u promenjenim ideološkim i političkim prilikama koje su usledile nakon romantičarske faze uspostavljanja nove, zajedničke države južnih Slovena, koja je potom vešto Meštrovićevu umetnost koristila u propagandne svrhe. Tako su od ovog veličanstvenog ciklusa ostali samo fragmenti.[9] Važno je pomenuti da Kosovski ciklus, kao prateći sklupturni sadržaj Vidovdanskog hrama, nije bila državna niti bilo koja druga porudžbina, niti se konačno pretvorio u državnu realizaciju, već je isključivo plod Meštrovićeve umetničke inspiracije, koja se tek nakon izvođenja pojedinih skulptura i njihove prezentacije na izložbama počela koristiti u propagandno-političke svrhe.

Prve Meštrovićeve posete Novom Sadu

Za vajara čiji je umetnički angažman odvijao između evropskih prestonica, Beča, Rima, Pariza i Londona, a u domaćim relacijama Zagreba i Beograda, Novi Sad je svakako bio samo jedna sasvim mala, usputna stanica. Prvi Meštrovićev kontakt sa Novim Sadom datira od 1926. godine prilikom njegove posete Sremskim Karlovcima, tačnije prijatelju lekaru, društvenom radniku i piscu, visokom pripadniku Sokolskog pokreta dr Lazi Popoviću (Sremski Karlovci, 1877 – Beograd, 1945).[10] Meštrović i Popović su bili stari prijatelji još iz vremena kada je Popović započeo profesionalnu delatnost u Zagrebu gde je, krajem 1918. godine postao primarijus i upravnik rengenske laboratorije Zakladne bolnice. Na Medicinskom fakultetu Zagrebačkog univerziteta Popović je izabran za vanrednog (1921) a potom i redovnog profesora (1931). Često je boravio u rodnim Sremskim Karlovcima. Detalje posete zabeležila je novosadska Zastava (14. oktobra 1926) u zanimljivoj vesti: ‘’Meštrović je načinio jednu posetu Novom Sadu razgledajući njegove znamenitosti. Uveče je u Matici srpskoj priređeno upoznavanje, na kome su se pojavili novosadski intelektualci, koji su došli da pozdrave velikog umetnika. Posle toga su svi otišli u Belu lađu, gde je bila zajednička večera, koja je protekla u veoma animiranom raspoloženju’’.

Godinu dana kasnije, u junu1927. godine, povodom obeležavanja stotinu godina od preseljenja Matice srpske iz Pešte u Novi Sad, otvorena je Izložba starog srpskog slikarstva u Vojvodini kao i VI jugoslovenska umetnička izložba, u prostoru novosadske Trgovačke akademije. Meštrović učestvuje sa pet radova, jednom u mermeru i po dva u drvetu i bronzi. Izložbe su pratili i značajni katalozi i knjige.[11] Tom prilikom je šestoro hrvatskih umetnika nastupilo kao zasebna formacija pod nazivom Nezavisni Zagreb – Ljubo Babić, Vladimir Becić, Vladimir Varlaj, Jerolim Miše, Krsto Hegedušić i Meštrović. Likovni kritičar Milan Kašanin je u najuspelije izlagače svrstao Hegedušića i Meštrovića za koga kaže da ‘’ima misli, osećanja, snage i izraza’’. U dogovorima o organiziranju izložbe sudelovali su, između ostalih, dr. Laza Popović, Todor Manojlović, Vasa Stajić, kao i Ivan Meštrović i njegov prijatelj, novosadski lekar dr. Joca Nenadović.[12] Iste godine, povodom stogodišnjice rođenja Svetozara Miletića, Meštrović je njegovo bronzano poprsje poklonio Matici srpskoj.[13] Očigledna je sličnost sa potonjim spomenikom postavljenim na glavnom gradskom trgu. Ovaj rad je kao ilustracija objavljen u prestoničkoj Politici uz tekst posvećen svečanom otkrivanju Miletićevog spomenika 1939. godine.[14]

Spomenik Svetozaru Miletiću

Svakako najznačajniji kontakt Ivan Meštrović ostvaruje sa Novim Sadom prilikom rada na spomeniku Svetozara Miletića (Mošorin, 1826 – 1901, Vršac) koji je svečano postavljen 1. oktobra 1939. godine na glavnom gradskom trgu. Otkrivanje i osvećenje spomenika pratio je bogat program u kome su učestvovali brojni ugledni gosti iz Beograda, Novog Sada i ostalih gradova Vojvodine. Dnevna štampa je pomno pratila postavljanje ovog impozantnog dela teškog tridesetak tona i vosokog preko sedam metara.[15] Miletić, besmrtni Vojvođanin, kako ga prikazuje novosadski dnevnik Dan u svojoj reportaži posle svečanog otvaranja, prikazan je u valovitom ogrtaču koji simbolično predstavlja širinu i zamah nacionalne snage onoga vremena. Slično piše i beogradska Politika dodajući deo patriotskog govora što ga je predsednik Kraljevske vlade dr. Dragiša Cvetković održao prilikom svečanog otkrivanja.

Nema pisanih tragova o Meštrovićevim bez sumnje brojnim boravcima u Novom Sadu usled priprema za postavljanje Miletićevog spomenika. Uostalom, kako izgleda, prilikom započinjanja akcije za postavljenje spomenika nije bio raspisan konkurs, već je Odbor za njegovo podizanje verovatno direktno naručio spomenik od velikog umetnika. U Muzeju Vojvodine se čuva figurina Svetozara Miletića, rad poznatog srpskog vajara Đoke Jovanovića, mada do danas nije krajnje jasna svrha njegove izrade. Bojena gipsana figura, visoka 60 cm, potiče iz 1935. godine i verovano je plod nekih ranijih razmišljanja o Miletićevom spomeniku.[16] Ipak, ostala je jedna beleška u novosadskom listu Novi Sad od 12. februara 1939. godine da je slavni i veliki vajar Ivan Meštrović, koji u celom svetu uživa glas jednog od najvećih vajarskih umetnika boravio pre dva dana u našoj sredini. Ugledni gost došao je sa predstavnicima Matice srpske i Gradske uprave pregovara o pripremama za izgradnju i podizanje velelepnog i grandioznog spomenika, koji se podiže našem narodnom velikanu, vatrenom vojvođanskom Srbinu, dr Svetozaru Miletiću. U tom period Meštrovićeva karijera vajara monumentalnih spomenika je na vrhuncu. Početkom 1939. godine on je završio velelepnu konjaničku statuu rumunskog kralja Karola I, koja je postavljena u Bukureštu u maju iste godine, u vreme kada je već bio angažovan od strane poljske države gde je započeo pregovore oko velike takođe konjaničke statue maršala Jozefa Pilsudskog u Varšavi.[17] Ipak, narudžbinu za ovaj spomenik dobija njegov veliki jugoslovenski takmac Antun Augustinčić.

Spomenik Svetozaru Miletiću, visine pet metara, izliven je već u junu iste godine a tokom sledećeg meseca započeta je rekonstrukcija trga ispred Gradske kuće, mesta predviđenog za spomenik. Kako se u tom momentu na trgu već nalazio spomenik Svetom Trojstvu (1781), i to veoma blizu mesta predviđenog za budući Miletićev spomenik, nastao je problem. Naime, rimokatolička crkvena opština se protivila uklanjanju tog religijskog znamenja te je nađeno rešenje da se Sveto Trojstvo faktički premesti desetak metara dalje, na rub trga, u blizini centralnog portal rimokatoličke crkve Sveto Ime Marijino, gde je ostao još kratko vreme posle Drugog svetskog rata, kada je spomenik konačno uklonjen.

Najava svečanosti

Nekoliko dana pred otkrivanje Miletićevog spomenika, novosadske dnevne novine Dan redovno izveštavaju svoje čitaoce o svim detaljima priprema za svečano otkrivanje i o propratnim ceremonijama.[18]‘’Pred velike svečanosti u Novom Sadu, Predsednik opštine g. dr. Petrović i predsednik Odbora za podizanje spomenika dr-u Svetozaru Miletiću g. dr. Moč otputovali u Beograd da na svečanost pozovu predsednika vlade g. Cvetkovića i članove Kraljevske vlade na svečanost. Svoj dolazak najavio je i Nj. Sv. Patrijarh g. dr. Gavrilo’’. (Dan 28. Septembar 1939. 4). ‘’Vojvodina se sprema da otkrije spomenik svom velikanu’’. (Dan 29. septembar 1939. 5). ‘’I poslednje pripreme za velike nedeljne svečanosti su završene. Velika bronzana figura Svetozara Miletića, postavljena na snažnom postolju, delimično prekrivena, privlači živu pažnju svih prolaznika, koji zastajkuju i posmatraju je radoznalo i sa divljenjem. Grandiozne umetničke konture velikog dela Ivana Meštrovića naziru se ispod pokrivača kojim je zaklonjen lik Svetozara Miletića’’. (Dan 30. Septembar 1939. 3). Na dan otkrivanja spomenika 1. oktobra 1939. Dan ovom događaju posvećuje skoro polovinu svog nedeljnog izdanja. Na naslovnosj strani je prikazana fotografija spomenika, sa naslovom: Miletićev spomenik u Novom Sadu (Delo Ivana Meštrovića) i velikim uvodnikom glavnog urednika Lazara Atanackovića ‘’Miletićevo delo i nove generacije Vojvodine’’. U svečanom broju prenesen je i detaljan program svečanosti sa satnicama svih događaja kao i govori nekih od učesnika. O Miletiću pišu istoričari Radivoje Vrhovac (Srpski narod o Miletiću), Branko Magarašević (Snaga našeg naroda i sigurna budućnost naše Kraljevine), Svetozar Matić (Pred Miletićevim spomenikom), Milivoj Matić (Politički program Svetozara Miletića) i drugi.

Efemerni spektakl[19]

Mada se efemerni spektakl prvenstveno veže za proslavljanje vladara i dinastije kao jednom od glavnih funkcija uspostavljanja komunikacije između države i naroda, u jednoj modifikovanoj varijanti može se primeniti i na čitav splet pažljivo organizovanih svečanih događaja prilikom otkrivanja Miletićevog spomenika, koji su imali sva obeležja značajnog javnog nacionalnog spektakla, pre svega rodoljubivog, kulturnog i nacionalnog karaktera.

Povodom otkrivanja spomenika Svetozaru Miletiću u novosadskoj Štampariji Brane Grujića štampan je i po gradu lepljen pozivni plakat sa detaljnim programom svečanost. Još juče posle podne (1. oktobra) Novi Sad je imao svečani izgled, započinje opširni izveštaj sa otvaranja spomenika Svetozaru Miletiću u prestoničkoj Politici. Sve kuće iskićene su zastavama, a ulice osvetljene, pune sveta. Vozovi su pristizali svakog časa i izgledalo je kao da se čitava Vojvodina slegla u Novi Sad da prisustvuje svečanom otkrivanju spomenika. Celodnevna svečanost je počela pomenom na Miletićevom grobu na Uspenskom groblju. Oko groba su se okupili članovi Odbora za izgradnju spomenika predvođeni dr Aleksandrom Močom a pomenu je prisustvovala i Miletićeva ćerka Milica, supruga Jaše Tomića. Ispred pravoslavne crkve pomen su obavili arhijerejski namesnik Vladimir Jannkulov, zatim prota Alimpije Popović i paroh Stevan Popović. Pojao je muški akademski hor i Muzičko društvo. Potom su na železničkoj stanici dočekani visoki gosti iz Beograda, predsednik Kraljevske vlade Dragiša Cvetković u pratnji ministara Jevreme Tomića i Nikole Bešlića. Istim vozom stiga je i grupa beogradskih novinara kao i veliki broj Beograđana i gostiju iz čitave Srbije. Na samoj železničkoj stanici bio je prisutno veći broj građana kao i duž čitave Železničke ulice kojom se kretala svečana povorka. Na Trgu oslobođenja sve je bilo spremno za veliku svečanost. Trg je izgledao veoma svečano, prepun ljudi sa raznim zastavama. Na svečanoj tribini pevao je veliki hor pevačkih društava iz čitave Vojvodine. Predstavnici raznih institucija iz ostalih krajeva zemlje postavljeni su oko tribune na kojoj su bili članovi Kraljevske vlade. U neposrednoj blizini nalazila se i Miletićeva ćerka Milica, skromna i gotovo neprimetna povučeno je stajala sa unukom. Pored njih, u uniformi rezernog kapetana, pošto je tih dana bio pozvan na vežbu, stajao je drugi unuk koji nosi njegovo ime, inžinjer arhitekta Svetozar Miletić. Pored članova vlade na svečanoj bili su bili visoki gosti, bivši ministri, narodni poslanici i senatori, kao i episkop bački dr Irinej Ćirić. Svečanost je zvanično počela kada je pristigao kraljev izaslanik, brigadni general Vuko Lepetić. Tada je pred mikrofon stao predsednik Odbora za podizanje spomenika i predsednim Matice srpske Aleksandar Moč koji je govorio o velikoj ličnosti Svetozara Miletića i njegovom političkom uticaju na razvoj srpskog naroda u Vojvodini. Sledeći govornik, predsednik Vlade Cvetković je podvukao da narod koji ne ceni svoje velikane ne zaslužuje ni svoju prošlost. Istorija srpskog naroda beleži u svojim stranicama puno svetlih momenata i krupnih događaja, koji najboje ilustruju večitu i nadčovečansku borbu našeg naroda u ostvarivanju nezavisne i slobodne domovine. U toj velikoj borbi puno je svetlih imena srpskih velikana, koji su čitav period narodne borbe obeležili svojim imenom, nosili događaje, usađivali u narod osećaj takvom silinom i takvima zamahom, da ih nikakve prepreke nisu mogle zaustaviti na putu njihovog ostvarenja. U svim tim borbama jasno su se ispoljila dva cilja, dve težnje našeg naroda: borba za ujedinjenjem u svojoj samostalnoj domovini i ostvarivanja u njoj onih političkih ideala, kojima su se onda oduševljavali i opijali narodi liberalne i zapadne Evrope. Jedan od naših velikana iz tih prošlih vremena je nesumljivo i Svetozar Miletić, kome se danas ovako lepo odužuje njegova Vojvodina i celokupan naš narod. Potom je Cvetković govorio o Miletićevom životu i delu, detaljno i sa puno pijeteta citirajući delove njegovih političkih spisa. Govoreći o Ujedinjenju Cvetković je naglasio Miletićeve ideje koje su se poklapale sa politikom tadašnje vlade o vekovnoj želji srpskog naroda za oslobođenjem i ujedinjenjem sa Srbijom a potom i stvaranja državne zajednice sa Hrvatima i Slovencima. Po novinskom izveštaju govor predsednika vlade je trajao oko pola sata a završio ga je na tradicionalan način: ‘’Neka je slava Svetozaru Miletiću, velikom borcu za narodna prava i apostolu jugoslovenstva’’, na šta se iz prisutne mase čulo klicanje ‘’Slava mu’’! Posle govora hor mešovitih pevačkih društava iz Vojvodine otpevao je državnu himnu a zatim i ‘’Or’o klikće sa visine’’[20] i ‘’Već se srpska zastava svuda vije javno’’.[21] Potom je Aleksandar Moć pročitao telegram upućen Njegovom Veličanstvu Kralju Petru II. Pošto su pročitane upućene depeše, vojna muzika intonirala je državnu himnu pa je Moč, obraćajući se predsedniku opštine dr Milošu Petroviću, uz nekoliko prigodnih reči, predao na čuvanje Miletićev spomenik. Primajući spomenik dr Petrović je održao kratak govor: ‘’Novi Sad u ovom trenutku sa ponosom prima najdragoceniji svoj ukras, prima spomenik prvog među prvima, besmrtnog tića, Svetozara Miletića. Kao neugasivo žarište nacionalni misli, kao uzletište u svim stremljenjima u minulim borbama za narodne ideale, Novi Sad je očuvao punu čistotu kulta Miletića i tima s pravom zaslužio ovu pažnju. Odlikovan i ukrašen ovim spomenikom Novi Sad, nekadašnja Srpska Atina, a sada nepobedno predgrađe prestone misli državnog i narodnog jedinstva sa zahvalnošću i pijetetom prima ovaj spomenik i zavetuje se: da će ovaj tuč i granit pretvoren rukom velikog umetnika u lik tvoj veliki uzoru soja krvi i krvi naše, Svetozaru Miletiću sa istim žarom, sa istim žarom ljubavlju čuvati sa kakvom se žarkom ljubavlju kroz celu prošlost u srpskoj Vojvodini orila himna Tvojih orlovskih stremljenja: ‘’Svetozare srpski Sine, Ti si uzor sviju nas!’’ Slava Ti i hvala! Odmah potom su položeni mnogobrojni spomenici pred spomenik. Prvi je položio venac predsednik opštine njegovog rodnog Mošorina, jedan seljak u kožuhu. Potom je u ime narodna Dunavske banovine venac položi ban Jovan Radivojević, a onda u ime Akademije umetnosti i Opštine beogradske dr Jovan Radonjić. Dr Dušan Popović položio je potom venac u ime Univerziteta a dr Milan Milojević, bivši minister, u ime Srpskog kulturnog kluba i Saveza srpskih kulturnih društava iz Beograda. Venac u ime Matice srpske položio je dr Radivoje Vrhovac a u ime centralne uprave Jugoslovenskog novinarskog udruženja prisutni novinari. Isto tako vence su položili i brojni predstavnici opština i udruženja. Aleksandar Moć je potom objavio i novčane priloge koje su, umestno venaca, priložili predsednik vlade Dragiša Cvetković – 10.000 dinara za podizanje kulturnog doma u Mošorinu, kao i prilog za Maticu srpsku (50.000 din) i predsedniku Novosadske opštine, kao prilog za gradsku sirotinju (30.000 din).[22] Ovu Močovu najavu prisutni su pozdravili dugim aplauzom dok je Udruženje rezernih oficira iz Beograda upisalo Svetozara Miletića za velikog dobrotvora udruženja. Ceremonija svečanost otkrivanja spomenika okončana je oko 11,30h pa su zatim predsednik Kraljevske vlade u pratnji ministara i visokih gostiju prešli u Bansku upravu gde su se zadržali kratko vreme. Još dok su pojedini delegati polagali vence pred spomenik, masa učesnika ove nacionalne svečanosti se uputila u obližnji Narodni spomen dom (Sokolski dom), gde je održan svečan skup. Prostrana dvorana doma bila je previše mala da primi sve brojne delegate, pristigle iz svih krajeva Vojvodine, pa ih je dosta ostalo u holu i ispred zgrade. Pred sam početak stigao je i Dragiša Cvetković u pratnji ministara. Povod je naime bilo predavanje o Miletiću koje je održao dr Aleksandar Ivić, profesor Univerziteta u Subotici. Po okončanju predavanja svi prisutni su prošli novosadskim ulicama praćeni aplauzom i odobravanjem građana. Dok je još masa gradskim ulicama klicala povorci, u restoranu Zanatskog doma, u organizaciji Odbora za podizanje spomenika, organizova je svečani banket u čast predsednika vlade i ostalih gostiju na kome je uzelo učešće preko tri stotine zvanica. Banket je bio završen oko 16h pa se predsednik vlade kolima odvezao na železničku stanicu, dok je nekoliko ministara ostalo u gradu u poseti svojim novosadskim prijateljima. Poslednji događaj tog svečano dana u Novom Sadu završen je još jednim predavanjem o Svetozaru Miletiću za omladinu.

U sklopu svečanosti povodom otkrivanja spomenika dan ranije, 30. septembra, u novosadskom Sokolskom domu otvorena je izložba savremenih vojvođanskih slikara na kojoj je bilo izloženo šezdeset radova mladih umetnika, među kojima su Mladen Josić, Magda Petrović, Milan Konjović, Sava Ipić, Bora Kostić, Milivoj Nikolajević, Zora Petrović, Stevan Bodnarov, Vasa Pomorišac, Ivan Tabaković, Franja Radočaj, Ivan Radović, Đurađ Todorović, Stojan Trumić i Bogdan Šuput.[23]

Spomenik Miletiću u Meštrovićevoj karijeri nikada nije bio tretiran kao značajno delo. U većini Meštrovićevih monografija Miletićev spomenik se čak i retko pominje ili je tek uvršten u spisak radova. Poznatog narodnog tribuna, političara i novinara, omiljenu ličnost vojvođanskih Srba, Meštrović predstavlja u snažnom zamahu, za razliku od ostalih istorijskih ličnosti koje radi tokom perioda između dva svetska rata – spomenici Josipu Juraju Štrosmajeru (1926) i Ruđeru Boškoviću (1937) u Zagrebu i Marku Maruliću u Splitu (1924). Miletićeva snažna bronzana figura dominira novosadskim centralnim trgom. Iako je Miletićev spomenik zamišljen i izveden u znatno različitom maniru, volumenu i materijalu od monumentalne figure Grgura Ninskog u Splitu (1929), ova dva Meštrovićeva rada imaju dosta toga zajedničkog.[24] Prvenstveno zato što predstavljaju jake političke ličnosti iz nacionalnih istorija koje su u svojim narodima bili već neka vrsta mitskih figura. Još jedna pojavna sličnost ovih spomenika je u prikazanom gestu, naglašenom odlučnom položaju i zamahu Miletićeve i Grgurove ruke. Oni, po Meštrovićevom viđenju, odlučno i hrabro predvode svoje narode i kao takvi ostaju upamćeni u svesti savremenika. U ondašnjoj likovnoj javnosti i kritici ovaj Meštrovićev spomenik nije dobio visoke ocene, štaviše, dosta je oštro kritikovan zbog niza propusta: ‘’Miletić je prikazan kao govornik, sa zamahnutom desnom rukom i vrlo hiperdimenzioniranom zgčenom levom rukom. Lice, portretski verno, pri tome je dosta bezizrazno. Ta visoko zamahnuna velika desnica treba da izrazi energiju i borbenost tribuna, a zgrčena leva ruka sposobnost da mrzi protivnike. Ogrtač čini nezgrapnu skulpturu skoro grotesknom i znatno ometa mirnu jednostavnost kompozicije. U svemu tome nema zamaha niti dinamike, uobičajenih Meštrovićevih rekvizita – hiperdimenzionirani udovi, dati u nekom zamahu, upravljenom u bezgraničnost ali zaustavljenom u kamenoj tučanoj neprolaznosti. Međutim, zamaha nema kao ni dinamike. Leva ruka, zgrčena, deluje nekako nakazno deformisana, a druga desnica, koja preti da će smožditi neprijatelja, stoji mrtva, neuverljiva u visini nad bradatom glavom. Mali stas Meštrovićevog Miletića je hteo da uzdigne potenciranjem tih ruku. Ali kratki stas je postao donekle groteska, a redengot (dugi muški kaput) tu kratkoću još više ističe. Ogrtač, čija je površina, takoreći ‘inferiorna’ s površinom redengota, ometa mirnu jednostavnost kompozicije’’.[25] Ipak, monument težak preko tri tone i visok oko sedam metara sa postamentom ostao je dominantan gradski spomenik i najpoznatiji zaštitni znak Novog Sada.

Tokom ratnog vihora, Miletićev spomenik u Novom Sadu je donekle delio sudbinu ostalih spomenika, posebno tzv. dinastika posvećenim kraljevima iz dinastije Karađorđević, u vojvođanskim gradovima. Mađarske okupacione snage su već prvih meseci po okupaciji Novog Sada uklonile spomenik da bi ga nove, socijalističke vlasti, neposredno posle okončanja ratnih operacija u Novom Sadu i okolini, na inicijativu istoričara Vase Stajića, vratile na prvobitno mesto i svečano otvorile već 10. decembra 1944. godine. Novi, nešto niži postament od prvobitnog (215 cm x 138 cm x 157 cm) bio je nešto niži a krajem 1951. godine novosadski vajar Pavle Radovanović (Zrenjanin, 1923 – Novi Sad, 1981) uklesao tekst Svetozar Miletić 1826-1901, rad Ivana Meštrovića 1939. Spomenik je stavljen pod zaštitu države kao nepokretno kulturnno dobro – spomenik od velikog značaja (1949 / 1991).[26] Mada je Meštrović bio veoma plodan skulptor čija su dela detaljno istražena i publikovana, spomenik Svetozaru Miletiću u Novom Sadu, kao da do danas još nije dobio zasluženi istoriografski tretman. Miletićev spomenik se pojavljuje u filmu Želimira Žilnika ‘’Tako se kalio čelik’’ (1988), kada se na njega glavni junak penje u alkoholisanom zanosu, dok ga policajci i vatrogasci pokušavaju skinuti prskanjem iz vodenih topova.

Poklon Matici srpskoj

Poslednja Meštrovićeva veza sa Novim Sadom ostvarena je preko skulpture Jovan Jovanović Zmaj sa detetom i knjigom, koju je autor poklonio Matici srpskoj. Tokom 1953. godine u vreme pripremanja proslave pedesetogodišnjice smrti, Ivan Meštrović je, preko svog zastupnika u zemlji, književnika Milana Ćurčina, izrazio želju da pošalje Matici srpskoj jednu skulpturu Jovana Jovanovića Zmaja. U jesen sledeće godine stigao je u Zagreb gipsani model Meštrovićevog spomenika Zmaju, a 8. maja 1955. godine Matica srpska je dobila odlivak u bronzi te skulpture, rađene prema poznatom portretu Novaka Radonjića Mladi Zmaj sa šeširom (1854). Skulptura je najpre bila izložena u prostorijama Matice srpske da bi 1973. godine bila postavljena u parku dvorišta Zmajevog muzeja u Sremskoj Kamenici, depandansa Muzeja grada Novog Sada.[27] Danas se skulptura nalazi u Galeriji Matice srpske. Reč je o poznom Meštrovićevom radu, jednoj za njega ne baš tipičnoj skulpturi, nezgrapne kompozicije i preterano naglašene sentimentalnosti. Kao da se veliki hrvatski i jugoslovenski majstor skulpture nije najbolje snašao da ukomponuje tri sadržaja – Zmaja, dete i knjigu, jer je maska zamenila formu.[28]

[1] Tekst je inspirisan člankom istoričara umetnosti i dugogodišnjeg kustosa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine Miloša Arsića ”Vek od rođenja velikog vajara: Meštrović i Novi Sad” objavljenom povodom stotinu godina od rođenja velikog jugoslovenskog vajara u novosadskom Dnevniku (21. avgust 1983. 12)

[2] Brojne su monografje posvećene životu i delu Ivana Meštrovića, hronološki izbor: Kosta Strajnić, Ivan Meštrović, Ćelap i Popovac, Beograd, 1919; Ivan Meštrović, Nova Evropa, Zagreb, 1933; Ivan Meštrović: Gospa od anđela, Nova Evropa, Zagreb, 1937; Ivan Meštrović: Religiozna umjetnost, Hrvatski izdavački bibliografski zavod, Zagreb, 1944; Žarko Vidović, Meštrović i sukob skulptora sa arhitektom, Sarajevo, 1961; Ana Adamec, Ivan Meštrović (1883-1962), Galerija SANU, Beograd, 1962; Željko Grum, Ivan Meštrović, Matica Hrvatska, Grafički zavod Hrvatske, Zagreb, 1969; Duško Kečkemet (Urednik), Ivan Meštrović: Jedini put da se bude umjetnik jeste raditi, Spektar, Zagreb, 1970; Ivan Drniš-Otavica, Meštrović, Centar za kulturu i informacije Drniš, Zagreb, 1983; Ivan Meštrović 1883-1962. Izložba u povodu 100 godišnjice rođenja, MTM, Zagreb, 1983; Neven Ševgić, Ivan Meštrović i arhitektura, Arhitektura br. 186-188, Zagreb, 1983-1984, 2-9;B. Gargo, N. Gattin, Ivan Meštrović, Globus, Zagreb, 1987; Irena Kraševac, Ivan Meštrović i secesija: Beč – Munhen – Prag (1900. – 1910.), Institut za povjest umjetnosti, Fondacija Ivana Meštrovića, Zagreb, 2002; Darja Radović Mehečić, Moderna arhitektura u Hrvatskoj 1930-ih, Institut za povjest umjetnosti, Školska knjiga, Zagreb, 2007, 335-337; Duško Kečkemet, Život i djelo Ivana Meštrovića (1883. – 1962. – 2002), Školska knjiga, Zagreb, 2009; Barbara Vujanović, Meštrovićev znak u Zagrebu, Muzeji Ivana Meštrovića, Zagreb, 2017. kao i brojna izdanja, katalozi, zbornici i knjige izdavačke produkcije Muzeja Ivana Meštrovića (www.mestrovic.hr/publikacije.html). O Meštroviću su pisali i poznati hrvatski, srpski i jugoslovenski književnici – Miroslav Krleža, Jovan Dučić, Rastko Petrović, Moša Pijade i drugi.

[3] Uspomene na političke ljude i događaje, Matica hrvatska, Zagreb, 1969. Drugo izdanje 1993.

[4] http://www.yuhistorija.com/serbian/kultura_religija_txt00c3.html

[5] Jovan Despotović, Ivan Meštrović – skulpture 1898-1918. Sveske Društvo istoričara umetnosti Srbije br. 16, Beograd, 1985, 138-139. (http://www.jovandespotovic.com/?page_id=7984)

[6] O Meštrovićevom radu u Beogradu, za kralja i državu, publikovano vje iše pojedinačnih studija: Uglješa Rajčević, Konjanici na Mostu kralja Aleksandra I u Beogradu: jedan neizveden projekat Ivana Meštrovića, Godišnjak grada Beograda XXXIV, Beograd, 1987; Aleksandar Kadijević, Istorija i arhitektura Zemunskog mosta kralja Aleksandra I Karađorđevića, Pinus zapis IV, Beograd, 1996; Uglješa Rajčević, Zatirano i zatrto. Oskrnavljeni i uništeni srpski spomenici na tlu predhodne Jugoslavije, Knjiga prva, Prometej, Novi Sad, 2001. 37, 65, 105, 138, 150, 156, 172, 247; Aleksandar Ignjatović, Jugoslovenstvo u arhitekturi (1904-1941), Građevinska knjiga, Beograd, 2007; Hajna Tucić, Spomenik Neznanom junaku na Avali, Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda, Beograd, 2008; Danijela Vanušić, Podizanje spomenika Pobede na Terazijama, Nasleđe IX, Beograd 2008; Marina Pavlović, Skulpture Ivana Meštrovića na Beogradskoj tvrđavi – transformacija značenja kroz prostor i vreme, u: Javni spomenici i spomen obeležja. Kolektivno pamćenje i/ili zaborav, zbornik radova, Beograd, 2014. 85-100; Aleksandra Ilijevski, Između javnih spomenika i kapija mosta: Meštrovićeve konjičke predstave vladara za Zemunski most Viteškog kralja Aleksandra I Ujedinitelja, u: Javni spomenici i spomen obeležja. Kolektivno pamćenje i/ili zaborav, zbornik radova, Beograd, 2014, 101-114; Tijana Borić, Umetnički opus Ivana Meštrovića u Dvorskom kompleksu na Dedinju, Nasleđe IX, Beograd, 2008; Aleksandra Ristanović, Spomenik zahvalnosti Francuskoj, Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda, Beograd, 2012; Aleksandar Ilijevski, Prilog proučavanju arhitekture i ideologije Mosta viteškog kralja Aleksandra I Ujedinitelja u Beogradu, Nasleđe XIV, Beograd, 2013. Marko Stojanović, Ivan Stanojev, Traženje nacionalnog identiteta Kraljevine Jugoslavije – od Vidovdanskog do Svetosavskog hrama, Nasleđe XVII, Beograd, 2016. (http://beogradskonasledje.rs/casopis-nasledje)

[7] Vinko Srhoj, Kosta Strajnić i ideja nacionalnog stila u umjetnosti, u: Ivan Viđen (Urednik), Kosta Strajnić: Život i djelo. Zbornik radova, Matica Hrvatska – ogranak Dubrovnik, Instutut za povjest umjetnosti, Dubrovnik, Zagreb, 2009. 40.

[8] Dejan Medaković, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor 3-4, Beograd, 1967. 197-211.

[9] Irena Kraševac, Kosta Strajnić o Ivanu Meštroviću, Kosta Strajnić: Život i djelo, 55.

[10] Lazar Popović, Petar Mikić, Laza Popović, Enciklopedija Novog Sada, knj. 21, Novi Sad, 2003. 198-200.

[11] Izložba starog srpskog slikarstva u Vojvodini i VI. jugoslovenska umetnička izložba, katalog izložbe, Novi Sad, 1927. i posebno značajna dvotomna studija: Milana Kašanin, Veljko Petrović, Srpska umetnost u Vojvodini, Matica srpska, Novi Sad, 1927.

[12] O izložbi detaljnije: Katarina Pavlović, Šesta jugoslovenska umetnička izložba u Novom Sadu, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske br. 10, Novi Sad, 1974; Slobodan Sanader (Urednik), Slikarstvo u Vojvodini 1900‒1944, Galerija savremene likovne umetnosti, Novi Sad, 1991. 205; Jasna Jovanov, Izložbe Grupe nezavisnih umjetnika u Vojvodini od 1924. do 1925, Peristil br. 57, Zagreb, 2014. 221–228.

[13] Ratko Kulić, Zbirka vajarskih radova Galerije Matice srpske, Galerija Matice srpske, Novi Sad, 2012. 117.

[14] Dr. Jovan Radonić, Svetozar Miletić – Povodom današnjeg svečanog otkrića spomenika u Novom Sadu, Politika 1. oktobar 1939. 7.

[15] Dr Jovan Radonić, nav. članak; Anonim, Na svečan način će u Novom Sadu biti otkriven spomenik Svetozaru Miletiću, Dan 1. i  2. oktobar 1939; M. Šantić, D. Đorđević, U Novom Sadu juče je na svečan način osvećen spomenik Svetozaru Miletiću, velikom sinu Vojvodine, Politika 2. oktobar 1939. 5-6.

[16] Figura se nalazi u spisku Jovanovićevih radova, pod rednim brojem 237, kao ‘’Svetozar Miletić (1935), figura, gips, model za spomenik u Novom Sadu, Muzej Vojvodine, Novi Sad’’. Miodrag Jovanović, Đoka Jovanović: 1861-1953, Galerija Matice srpske, Novi Sad, 2005. 235.

[17] Anonim, Otkrivanje spomenika kralju Karolu I (u Bukureštu), Politika 10. maj 1939. 4.

[18] Novosadski informativni dnevnik Dan (28. мај 1935 – 10. april 1941) bile su jedine dnevne novine u to vreme na srpskom jeziku u Vojvodini. Osnivač i vlasnik, do 1938, bio je inženjer David Daka Popović (Novi Sad, 1886 – Novi Sad, 1967) a glavni urednik pravnik i novinar Lazar Atanacković (Gornji Kovilj, 1908 – Novi Sad, 1982). Detaljnije: Dušan Popov, Srpska štampa u Vojvodini 1918-1941, Matica srpska, Novi Sad, 1983. 380-397.

[19] O efemernom spektaklu detaljnije: Miroslav Timotijević, Efemerni spektakl za vreme vladavine kneza Miloša i Mihaila Obrenovića, Peristil br. 31, Zagreb, 1988. 305-312; Nenad Makuljević, Efemerni spektakl u multikulturalnom Beogradu: Povratak Vučića i Petronijevića u Srbiju, u: Beograd u delima evropskih putopisaca, SANU, Beograd 2003, 169–185; Biljana Mišić, Efemerni spektakl – proglašenje Kraljevine Srbije 1882., Nasleđe br. VI, Beograd, 2005. 85-106; Nenad Makuljević, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku: sistem evropske i srpske vizuelne kulture u službi nacije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006. 308-318.

[20] Čuvena pesmu posvećenu Svetozaru Miletiću na stihove Vasilija Živkovića iz 1870. godine: ‘’Or’o klikće sa visine / Na nj’ ozdole kevću psine / Ni brige te, sivi tiću / Mi smo s tobom, Svetozare Miletiću / Kad izvesni šalaj kucne čas / Zovi samo, evo nas…’’ Duško M. Kovačević, Vasa Živković: Život, rad i pesništvo, Narodna Biblioteka Srbije, Beograd, 1990.

[21] Jedna od najpoznatijih pesama Svetozara Miletića spevana u čast vojvode Stevana Šupljikca u jesen 1848. koja je po rečima Vase Stajića bila svojevrsna vojvođanska himna toga doba. Vasa Stajić, Svetozar Miletić – život i rad, Matica srpska, Novi Sad, 1926, 158.

[22] Politika u kojoj je objavljen ovaj izvešta koštala je jedan dinar, mesečna preplata 24 a za strane zemlje 52 dinara

[23] Anonim, Juče u Novom Sadu otvorena izložba savremene vojvođanske slikarske umetnosti, Politika 1. oktobar 1939. 7.

[24] Spomenik Grguru Ninskom otkrio je 29. septembra 1929. kneza Pavle Karađorđević, kao izaslanika kralja Aleksandra. Prvobitno je bio postavljen u Peristilu Dioklecijanove palate što je izazvalo brojne realcije građana Splita. Uklonjen je po okupaciji Dalmacije 1941. godine i ponovo postavljen 1954. na obod parka, pokraj severnog zida palate. Ovaj impozantni spomenik je visok 8,5 metara i težak 13 tona. O otkrivanju spomenika detaljnije: V. Brajević, Knez Pavle je juče otkrio spomenik Grguru Ninskom u Splitu, Politika 30. septembar 1929. 1-2.

[25] Jovan Popović, Meštrovićev Miletić, Umetnost i kritika br. 4-5, Beograd, novembar 1939.

[26] Vojislav Puškar, Javni spomenici – kulturna i istorijska spomen-obeležja u novosadskoj opštini, Novosadski klub, Novi Sad, 1994. 9; Svetlana Pejić (Urednica), Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, 2007. 293.

[27] Zmajev muzej: Sremska Kamenica, Jovana Jovanovića Zmaja, Muzej grada Novog Sada, Petrovaradin, 1993. 15, kat. br. 366.

[28] Miloš Arsić, nav. članak

Vladimir Mitrović

Pravo je čudo da u međuratnom periodu u Novom Sadu, kao središtu Dunavske banovine (od 1929), nisu podignuti spomenici kraljevima Petru I Karađorđeviću (1844, Beograd – 1921, Beograd) i Aleksandru I Karađorđeviću (1888, Cetinje – 1934, Marsej). Na području Vojvodine u istom periodu nastaju neki od najmonumentalnijih spomenika, tzv. dinastika, posvećenih kraljevima Petru i Aleksandru u čitavoj Kraljevini Jugoslaviji. Spomenici kralju Petru u Bečeju – podignut 1924. rad vajara Milana Nedeljkovića, srušen 1941. obnovljen 1992. – Velikom Bečkereku / Zrenjaninu – podignut 1928. rad vajara Rudolfa Valdeca, srušen 1941. obnovljen 2003. – i Pančevu – podignut 1932. rad vajara Petra Palavičinija, srušen 1941. Spomenik kralju Aleksandru u Somboru – podignut 1940. rad vajara Antuna Augustinčića, srušen 1941. – pripada korpusu najuspelijih i najlepših dinastičkih spomenika iz vremena Kraljevine, od kojih se ističu još i spomenici u Skoplju (Aleksandar, 1937), Ljubljani (Petar, 1931; Aleksandar, 1940), Varaždinu i Tuzli (1935), Visokom (1937), Sarajevu (1938), Cetinju (1940), pomenimo samo one najznačajnije koje su izradili najpoznatiji slovenački i hrvatski vajari toga doba – Lojze Dolinar, Antun Augustinčić, Frano Kršinić, Ivan Meštrović. Ne treba ni pominjati da su svi ovi spomenici, nekada impozantnih veličina, uklonjeti neposredno po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije u proleće i leto 1941. godine. Veliki broj vojvođanskih gradova, naselja pa i sela imao je neke od memorijabilija posvećenih kraljevima iz dinastije Karađorđević.

Ubrzo posle ubistva kralja Aleksandra u marsejskom atentatu 9. oktobra 1934. širom Kraljevine Jugoslavije započinje proces podizanja spomeničkih znamenja – spomenika, spomen-bista, spomen-česmi ili nekih od drugačijih spomen obeležja posvećenih blagopočivšem jugoslovenskom kralju. Na područjima današnje Slovenije, Hrvatske, Crne Gore, Makedonije, Kosova i Bosne i Hercegovine mnogobrojni dinastički spomenici, kompletno su demontirani, uklonjeni i porušeni o čemu detaljno govore knjige srpskog istoričara umetnosti Uglješe Rajčević (Zatirano i zatrto: oskrnavljeni i uništeni srpski spomenici na tlu predhodne Jugoslavije, Prometej, Novi Sad, 2001). To je verovatno najveći i najpreciznije izveden urbocid koji je učinjen na ovim prostorima koji se može meriti sa uništenjem graditeljske baštine nastale u vreme turske okupacije u pravoslavnim delovima Balkana, ne računajući poslednje balkanske ratove iz devedesetih godina.

Svi dinastički spomenici su imali i neke zajedničke imenitelje koji sa današnje distance izgledaju veoma slikoviti. Naime, za ogromnu većinu spomenika organizovani su prvo odbori za podizanje spomenika sastavljen od viđenih lokalnih građana dok su konkursne utakmice bile fer i poštene jer su komisije bile pažljivo birane – umetnici, univerzitetski profesori, arhitekti kao i predstavnici lokalne vlasti i kraljevske kancelarije. Na konkursu su pobeđivali uglavnom najbolji vajarski radovi da bi se onda krenulo u složen tehnički složen proces izvođenja spomenika, livenjem ređe klesanjem. Na kraju, obično posle nekoliko godina u kojima su bila potrošena i značajna materijalna sredstva, sledilo je njihovo postavljanje i svečano otvaranje uz obavezne svečanosti sa narodnim skupovima na kome su prisustvovali svi koji učesnici procesa izgradnje kao i predstavnici kraljevske kancelarije, civilne vlasti, vojske, crkava, različitih udruženja itd. Bili su to bez sumlje veoma složeni propagandni, društveni, tehnički i umetnički procesi. Još jedan od zajedničkih imenitelja za ove spomenike je pomenuta činjenica da su svi porušeni već početkom rata jer nije postojala nikakva istorijska šansa da prežive na teritorijama na kojima su bili podignuti.

Kraljevi u Novom Sadu

U Novom Sadu, po našim dosadašnjim saznanjima, prvi pomen akcije vezane za podizanja spomenika kralju Aleksandru potiče iz zapisnika sa sednica gradskog Poglavarstva 1935. godine u kojima nije naznačeno mesto budućeg monumenta. Za lokaciju saznajemo iz jednog kasnijeg dokumenta Poglavarstva upućenog društvu ”Šafarik” u kome se kaže da je mesto za budući spomenik određeno te da je u pitanju ondašnji Vilsonov trg (danas Trg mladenaca). Tokom leta 1938. godine gradska uprava je donela odluku o podizanju dva spomenika u Novom Sadu – dr. Svetozaru Miletiću, ispred Gradske kuće na glavnom gradskom trgu i kralju Petru oslobodiocu na Bulevaru kraljice Marije (danas Mihajla Pupina), pored zgrade Banovine. Verovatno se mislilo na ondašnji prazan prostor ispred susedne upravne zgrade, preko puta Dunavskog parka. Dok je predlog za spomenik Svetozaru Miletiću usvojen a posle nekoliko godina i ostvaren u delu velikana jugoslovenskog vajarstva Ivana Meštrovića, spomenici kraljevina Petru i Aleksandru, nažalost, doživeli su drugačiju sudbinu. Sa akcijama oko izgradnje oba spomenika nije se daleko otišlo, čak nije zabeleženo da su predlozi uopšte ušli u već tada ustaljenu proceduru pripreme, kao što je osnivanje konkursne komisije, određivanje lokacije, raspis konkursa i uslova itd. Svakako da je velika istorijska nepravda činjenica da srpski i jugoslovenski kraljevi nisu dobili adekvatna spomenička obeležja u međuratno vreme kada je to bila uobičajena praksa državnih i lokalnih vlasti prilikom izbora i podizanja javnih spomenika u svojim sredinama, posebno kada se radilo o novopriključenim delovima nove države.

Pored početka Drugog svetskog rata postoje pak činjenice koje su na određeni način amortizovale nedostatak figuralnih predstava kraljeva Petra i Aleksandra u novosadskoj sredini. Naime, veoma kvalitetni portreti kraljeva, izvedeni u visokoj umetničkoj prezentaciji, postavljeni su u medaljonima na zgradi Dunavske banovine po okončanju izgradnje (1940), čiji je autor jedan od retkih novosadskih vajara Karlo Baranji (1887-1970). Na izradi reljefnih medaljona sarađivala je njegova supruga i sama vajarka Zlata Markov Baranji (1894-1978). Odmah na početku okupacije reljefi kraljeva su zajedno sa medaljonima srpskih vojvoda Živojina Mišića, Stepe Stepanovića, Petra Bojovića i Radomira Putnika iz Prvog svetskog rata uklonjeni. Tokom 2007. godine medaljoni su uspešno rekonstruisani pod vođstvom novosadskog restauratora i istoričara umetnosti Ratomira Kulića i od tada ponovo krase velelepno zdanje nekadanje Dunavske banovine.

Kralj Aleksandar je bio predstavljen takođe na jednom reljefu vajara Radete Stankovića, autora impozantnog spomenika kralju Aleksandru u Nišu (1939), u predvorju zgrade Sokolskog doma (Pozorišta mladih), postavljenog na dan Ujedinjenja 1. decembra 1936. prilikom otvaranje zgrade, o kome se malo zna, osim činjenice da je odmah po dolasku mađarskih okupcionih snaga uklonjen i više nikada nije pronađen. Nedavna obnova i potpuna rekonstrukcija spomen-reljefa Ulazak srpske vojske u Novi Sad (1938), rad pomenute vajarke Zlate Markov Baranji, ponovo postavljenog 2013. godine na Beogradsku kapiju, odličan je primer odgovornog ponašanja i stava prema uklonjenim spomenicima, što svakako da ima dubokog društvenog, istorijskog pa i umetničkog smisla, jer se ispravlja jedna krupna istorijska nepravda kada su se okupacione vlasti nemilosrdno obračunavali sa srpskim spomenicima proteklih perioda.

Kralj na Trgu republike

Da li je potrebno ispravljati očigledne istorijske nepravde akcijom za podizanje spomenika kralju Petru koja je ovih dana najavljena a potom i ekspresno usvojena u lokalnom parlamentu? Da li ćemo tako dobiti još jedan od urbanistički fake (fejk, srpskih: lažnjak) i time ponoviti bizarne greške, recimo grada Skoplja, koje je na karikaturni način popunila svoje ulice i trgove spomenicima koji ne samo da nisu bili predviđeni za te lokacije već su i jedno jasno svedočanstvo o spremnosti političkih elita da do takve mere ideologiziraju svoj prostor. Da li će i ovaj spomenik ući u bedekere novog ideološkog prepakivanja gradskih sredina u balkanskim državama i da li je to Novom Sadu uopte potrebno?

Lokacija predviđena, ovoga puta u neformalnim razgovorima, za mesto budućeg spomenika kralju Petru na Trgu republike, u neposrednoj blizini ili nastavku Riblje pijace, značiće u isto vreme jedno sasvim nanovo i bez ikakvih istorijskih osnova potpuno ideološki (re)definisanje zatečenog trga, kao posebnog mesta za sve građane. U isto vreme taj čin ne uspostavlja nikakvu vezu sa urbanističko-istorijskim nasleđem toga prostora ključnog za zaokruživanjem pešačke zone starog gradskoj jezgra. Znajući današnju podelu političke moći i vlasti, u lokalu i pokrajini, nema sumnje da će se već u propozicijama tražiti monument (verovatno krupna konjička statua) sasvim u duhu devetnaestovekovnog markiranja gradskih prostora. Tako ćemo pod jedan naknadno osmišljeni ideološki kišobran staviti trg koji je poslednjih nekoliko godina doživeo veliku urbanu transformaciju pretvorivši se u jezgro, zajedno sa Ribljom pijacom, nove turističke i prostorne ponude Novog Sada, grada koji nema puno pravih gradskih trgova. Učitavanje novih / starih ideoloških matrica u javni prostor jedne gradske zajednice, sve više okrenute prema turizmu i kulturi, ne šalje dobar signal građanima i gostima grada.

Na neosporno pozitivne slučajeve rekonstrukcije starih originalnih spomenika kralju Petru u Bijeljini – podignut 1937. rad vajara Rudolfa Valdeca, srušen 1941. i obnovljen 1993. – i Zrenjaninu, ovde se ne možemo pozivati jer spomenici u Novom Sadu nikada nisu bili podignuti za razliku od navedenih koji su surovo uklonjeni i uništeni od strane ustaške, mađarske i nemačke okupacione vlasti iz očigledno šovinističkih razloga. Gomilanje znamenja prošlosti nije najbolje rešenje u želji da se sačuva uspomena na znamenite ličnosti, kakvi su bez sumnje kraljevi Petar i Aleksandar, i može postati čist auto-gol prema novim generacijama kojima se predstavljaju ličnosti pa i pojave koje se pokušavaju revalorizovati u sasvim dnevno političkom kontekstu. Da li je potrebno više podsećanja na kraljeve Petra i Aleksandra? Na novosadaskom primeru pomenuti reljefni medaljoni iznad glavnog ulaza u Banovinu i onaj nestali u Sokolskom domu (koga bi u svakom slučaju trebalo, ako je moguće, rekonstruisati i vratiti na svoje mesto u predvorju današnjeg Pozorišta mladih, što bi imalo istorijskog smisla), pored ulica, bulevara i škola, čini se sasvim dovoljno.

Loša iskustva sa spomenicima podignutim u Novom Sadu i Beogradu poslednjih desetak godina – skoro stopostotni promašaji kada je reč i u izboru autora, uglavnom bliskih vlasti, kao i lokaciji spomenika – trebaju da nam služe za opomenu, jer svakako je lakše spomenik podignuti nego ukloniti. Kako izabrati temu i lokaciju, da li ta odluka treba da se sruči na leđa naših mlađih sugrađana koje niko ništa ne pita, da li estetika devetnaestog veka može da doprinese poboljšanju lokalnog urbanog prostora, samo su neka od brojnih pitanja koja prate problematiku spomenika u srpskom javnom prostoru.

Podgrevanje monarhističkih ideja u javnoj memoriji, sa pozicije (trenutne) političke moći, pa i sile, deluje posve besmisleno ne samo u ovom vremenu druge decenije XXI veka već i zbog činjenice da su današnji građani oslobođeni ideološkog pritiska vezanog za uređenje svog javnog, urbanog prostora. Nametanje ovakvih rešenja čak i samih tema a potom i dosta skupih i necelishodnih pa i nepotrebnih rešenja građane gura u još dublju izolaciju i narastajuće nezadovoljstvo prema tretmanu naše, kolektivne istorije i znamenja kojima se ona danas predstavlja.

Dakle, propuštene istorijske prilike, koje se nažalost nisu desile iz različitih razloga, kao svojevrsne prepravke istorije nisu poželjne čak ni u slučaju da se želi dobro. Posle svega čini se da je čitava akcija samo nemušto i namešteno ispipavanje terena za tu akciju od strane teledirigovanih direktora nekih od ključnih kulturnih institucija grada i pokrajine, na čelu sa nevidljivom direktoricom Muzeja Grada Novog Sada. Čitava akcija kao da ne pripada našem nego nekom bivšem, pa već i duboko prevaziđenom vremenu, u kome svi mi, osim osione, a sada već i razularene vladajuće politike, postajemo najobičniji taoci davne prošlosti. Štaviše, čitava situacija može izazvati sasvim kontraproduktivne efekte. Kada neki od ovakvih pokušaja / akcija prođe brojne stadijume i birokratske puteva gradske vlasti koja ima sve ingerencije za podizanje javnih spomenika (kome, gde i kako), predlozi nadležnih komisija u kojima sede ljudi koji nisu upoznati niti zainteresovani, već po ustaljenom običaju glasaju na osnovu partijskih interesa. U trenutku kada u Novom Sadu ne postoji, recimo spomenik najznamenitijem i najučenijem Srbinu svoga doba – Zahariju Orfelinu (Vukovar, 1726 – Novi Sad, 1785), književniku, naučniku, bakrorezcu i kaligrafu, dugogodišnjem stanovniku grada, čini se deplasirano govoriti o podizanju spomenika kralju Petru. Mogućnost ideološke manipulacije javnom sferom i urbanim okruženjem, koje je, ne zaboravimo, javno dobro, beskrajno je velika.

Vladimir Mitrović

Razvojem litografije i tehnika reprodukovanja i umnožavanja na samom kraju XVIII i tokom prvih decenija XIX veka pojavljuje se motiv veduta i prikaza grada. Tu aktivnu produkciju možemo pratiti na dva polja – jedno se odnosi na cehovska pisma, litografije, bakroreze, čelikoreze, a drugo na kasnije nastale albume veduta gradova i krajolika sa naseljenim mestima. Prva polovina XIX veka može se označiti periodom procvata grafičke umetnosti, sa vedutama – prikazima gradova i okolne prirode – u prvom planu, koje su bile naročito popularne, slikovite i umnožive. Cehovska pisma, a potom i vandrovke (zanatski pasoši) bili su mesta gde se po prvi put pojavljuje silueta grada. Iako same vedute nisu bile ključni motiv na tim dokumentima, kao najvažnijim ličnim ispravama putujućih zanatskih kalfa tokom druge polovine XVIII veka, često su prvi prikazi velikog broja evropskih gradova.

Pojava veduta na ovim prostorima vezana je, kao i u drugim krajevima Evrope, za cehovska, esnafska pisma i prikaze gradova i naseljenih krajeva. Litografija ubrzo postaje prava komercijalna umetnost, koja bira određene sadržaje, uglavnom putopisnog karaktera. Centri za izradu grafika nastali su u većim evropskim gradovima iz potrebe za sazanjem političkog, topografskog i vojnog stanja u ovom regionu. Interesovanje zapadne i srednje Evrope za područje današnje Vojvodine ispoljava se uglavnom usled ratnih zbivanja na ovim prostorima. Tako su i najranije vedute ovih krajeva zapravo bitke, koje je vodio vojskovođa Eugen Savojski krajem XVII i početkom XVIII veka – kod Slankamena (1691), Sente (1697) i Petrovaradina (1716). Njihov autor je poznati holandski slikar Jan van Huhtenburg (1646-1733). Na bakrorezima rađenim prema njegovim crtežima dati su perspektivni prikazi predela na kojima su se odvijale pomenute bitke uz precizan opis rasporeda trupa i toka samih ratnih okršaja.

Iz 1774. godine potiče prvi prikaz Novog Sada – na cehovskom pismu stolara i licidera, čiji je autor slikar, pisac i grafičar Zaharija Orfelin, ključna ličnost srpske umetnosti nastale u ovim krajevima tokom XVIII veka.[1] Kao majstor kaligrafije, prisvajajući barokni dekorativan način rezanja, odlično je poznavao sve tajne tehnike. Pored ostalog Orfelin je autor brojnih bakroreznih ikona na kojima su česti prikazi manastira, sa okolnim pejzažem, čime je obogatio grafiku do tada isljučivo religioznog karaktera. Njegov rad je na neki način i prekid sa istočnim ikonopisačkim nasleđem, do tada opštevažećim u slikarskim krugovima. Cehovsko pismo sa širokim panoramskim prikazom Novog Sada, gledano iz Petrovaradinskog podgrađa, odaje očevica pri crtanju. Smešteno u bogatom ramu, kaliografijski popunjavano, ovo je, kako izgleda, najstariji grafički prikaz Novog Sada. Orfelinov rad bio je prethodnica, ali i uzor pojavi više sličnih crteža na cehovskim pismima nastalim u kasnijim periodima. U njihovim prikazima grada ne ide se dalje od Orfelinovog rešenja, dodaju se neka cehovska obeležja, pomalo se menjaju ukrasni ramovi – Cehovsko pismo kolara, potkivača i užara, (1781), Cehovsko pismo stolara i bačvara (1800), Cehovsko pismo zidara i tesara (1805) i Cehovsko pismo licidera (1810). Primerci ovih cehovskih pisama sačuvani su u Muzeju Vojvodine kao i u još nekim muzejskim institucijama u okolini.

Poznata i često reprodukovana panorama Novog Sada, autora Petra Demetrovića iz Krstura, nastala oko 1830. pleni jednostavnim ali preciznim izrazom finih linija i neosporne autentičnosti. Ovaj bakrorez štampan je uz knjižice putujućih zanatlija (vandrovke), koje su kao praktičnije, zamenile cehovska pisma. Motiv grada je potpuno u službi sećanja, neka vrsta zavičajnog motiva, koji putnika podseća na rodni kraj.

Petrovaradin kao osnovni motiv cehovskih pisama takođe se često pojavljuje. Prva od sačuvanih su Cehovska pisma krojača (1830) i Cehovska pisma i zidara i tesara (1840). Autor prvog je petrovaradinski litograf Mihael Troh, iskusni i plodni umetnik veduta, koji nekoliko godina kasnije otvara svoju litografsku radionicu u Budimu. Troh je u Petrovaradin došao 1824. a građanska prava stekao 1833. godine. Njegova moderno opremljena litografska radionica i atelje ubrzo postaje središte litografskog života, a sam umetnik je svojim radom i primerenim životom stekao ugled među sugrađanima pa je godinama biran za gradskog savetnika. Troh je autor jedne od prvih mapa bakroreza sa ovih prostora – Putešestvije po sremskim planinama, u kojoj su prikazani brojni fruškogorski manastiri, kao i vedute Novog Sada, Petrovaradina i Sremske Kamenice.

Veliko i blistavo razdoblje vedutne grafike bio je XIX vek kada su na brojnim putovanjima umetnici ostavljali grafičke prikaze naših gradova sa namerom da zadovolje zahtevno i bogato tržište Zapadne Evrope, otvoreno i zainteresovano za prikaze novih gradova i predela. Vedute su rađene sveže i originalno sa preciznim beleženjem motiva gradova i predela. Kompozicije su skladne, često na visokom umetničkom nivou. Te komercijalne radionice, zaposlene i oko drugih grafičkih usluga – portreti, ex librisi itd. – radile su poslove oko uređenja i publikovanja ovih crteža u bakru, često i kao ilustracije putopisnih i istorijsko-topografskih dela ili zasebnih knjiga bakroreza umetničkog karaktera. Putujući grafičari su, po nalozima komercijalnih izdavača, putovali novim predelima i crtali predloške u kojima su pažnju isključivo posvećivali glavnom motivu gradova, dok su u izradi predela, detalja vrtova, prirode i figuralnih motiva ostavljali slobodu samim bakrorescima, koji su u ateljeima doterivali i završavali vedute, spremajući ih za komercijalnu eksploataciju.

Više je austrijskih i nemačkih umetnika radilo crteže iz ovih krajeva i u tehnici čelikoreza, koja je trajnija i omogućava veći broj otisaka. Nekada su to bile ilustracije knjiga putopisnog karaktera – Franc Šams, Petrovaradin sa svojom okolinom, Pešta, 1820. crtao J. B. Ficera; V. H. Bartlet, posle 1830. Neki od poznatih umetnika, koji se bave ovom tematikom bili su Ludvig Robok i Tomas Ender (Beč, 1793 – 1875), prema čijim crtežima su izrađene serije kvalitetnih čelikoreza sa vedutama gradova Erdelja i Ugarske u kojoj se nalaze i vedute vojvođanskih mesta pored Dunava i Save, posebno Novog Sada i Petrovaradina. (MeyersUniversum, 1837; Panorama der OesterreichischenMonarchie, crtao Tomas Ender, 1840; MagyarorszagesErdely, crtao Ludwig Rohbock, 1857-1864). Za ove prostore svojim radom bili su vezani i drugi evropski umetnici i litografi. Poznati bečki crtač, pejzažista i bakrorezac Jakob Alt (1789 – 1872) jedan je od najplodnijih autora veduta sa motivima iz Novog Sada i okoline, koje su bile sastavni deo velikog albuma Dunavske razglednice rađenog sa bečkim litografom i izdavačem Adolfom Kunikeom (1828). To su prikazi Petrovaradinske tvrđave, Sremske Kamenice, Novog Sada kao i tvrđave i grada zajedno gledano iz Kameničkog parka. Alt je svakako najplodniji crtač Novog Sada s početka XIX veka. Njegovi bakrorezi odlikuju se svežinom umetničkog izraza i autentičnim detaljima, kako arhitektonskim prikazom tvrđave i grada, tako i onih životnih – pristanište, brodovi, odeća ljudi prikazanih na bakrorezima itd.

*) Deo autorskog teksta iz: Maja Erdeljanin, Vladimir Mitrović, Sava Stepanov, Slika grada: Novi Sad u likovnim umetnostima 18-21. veka, Kulturni centar Novog Sada, Novi Sad, 2009. 49-55. gde su publikovana i brojna cehovska pisma i vedute Novog Sada iz Muzeja Vojvodine i Muzeja grada Novog Sada. Knjiga se (valjda) može nabaviti kod izdavača, u Kulturnom centru Novog Sada.

[1] Zaharije Orfelin (Vukovar, 1726 – Novi Sad, 1785). Književnik, učitelj, naučnik, bakrorezac, kaligraf, prvi urednik srpskog časopisa, jedan od najznamenitijih Srba svoga doba. U Novom Sadu je bio magistar Visarionove slovenske škole (1749-1755), a potom prelazi u Sremske Karlovce gde radi kao kancelarista mitropolita Pavla Nenadovića. Osnovao je svoju radionicu gde izrađuje gramate, sinđelije, verske pouke i službene tekstove. Radio u Veneciji u štampariji Dimitrija Teodosijeva (1764), gde je objavio i prvi srpski i južnoslovenski časopis Slaveno-serbski magazin. Posle odlazi u Beč gde je specijalizirao bakrorezačku umetnost kod Jakoba Šmucera. Ponovo je u Novom Sadu 1769. gde je izradio i publikovao brojne gravire. Ponovo prelazi u Sremske Karlovce 1773. gde je pripremao gravire za svoje obimno delo o ruskom vladaru Petru Velikom. Svojim brojnim bakrorezima dosegao je najveće domete srpske grafike XVIII veka. Dositej Obradović se pred kraj života zalagao da se Orfelinu podigne spomenik što je ujedno i prvi pomen javnih spomenika kod Srba. Do danas spomenik nije podignut a Zaharije Orfelin, jedan od najučenijih Srba svoga doba, posve je zaboravljen. Sahranjen je u porti porušene Jovanovske crkve u Novom Sadu, da bi se danas zaboravilo gde je bio njegov grob i gde je bila sama porta i crkva (u neposrednoj okolini zgrade Socijalnog osiguranja, na Rotkvariji).

Autor: Vladimir Mitrović

Milan (Emil) Tabaković je rođen u Aradu 14. avgusta 1860. godine. Osnovnu školu završio je u Aradu gde je potom i maturirao na Gimnaziji (1874). Pod uticajem starijeg brata, Aleksandra Tabakovića (Arad, 1856 – Arad, 1880), rano preminulog bečkog studenta, opredeljuje se za studije arhitekture. Međutim, iz materijalnih razloga Milan nije mogao redovno da se školuje već je bio prisiljen da se sam snalazi. Radeći na građevinama i u tehničkim biroima sticao je graditeljska iskustva stvarajući uslove za dalje školovanje. Kao retko koji srpski arhitekta XIX veka, Milan Tabaković je prošao temeljno obrazovanje, od zidarskih radova do projektovanja. Prva graditeljska iskustva stiče u Bosni (Busovača), u period 1878-1879. godine na izgradnji vojnih kasarni i baraka, kao rukovodilac poslova. Tokom sledeće godine Milan je bio zaposlen u arhitektonskom birou arhitekte Edmunda Peča na izradi projekata i predračuna za gradnju spremajući se za studije. Diplomirao je u Budimpešti na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta (1888) da bi naredne dve godine boravio na studijskim putovanjima u Nemačkoj, Engleskoj i Francuskoj kao stipendista Aradske industrijske komore. Tom prilikom posećuje i Svetsku izložbu u Parizu (1889). Po povratku u rodni grad, Milan radi u jednom od najpoznatijih aradskih arhitektonskih biroa arh. Nandora Jiriseka, da bi se ubrzo, tokom 1892. godine, osamostalio i osnovao sopstveni projektanski biro, pomognut pomoćnicima koje je vaspitavao i osposobio. U to vreme bio je i nastavnik u Industrijskoj školi za obradu drveta i metala u kojoj su se pripremali budući majstori umetničkih zanata. Sve do 1904. godine Milan se bavio isključivo projektovanjem, a potom i preduzimačkim poslovima.

Nagli ekonomski i kulturni procvat, tokom poslednjih decenija XIX veka u većim gradovima Ugarske, zahvatio je i Arad koji se u to vreme ubrzano razvija. Za napredak Arada od posebne je važnosti 1895. godina kada engleskim kapitalom započinje izgradnja gradskog vodovoda i savremenog sistema kanalizacije na području čitave teritorije grada. Razvoj Arada nastavlja se izgradnjom velikih industrijskih objekata, brojnih kasarni, bolnica i školskih objekata, što zajedno doprinosi živoj građevinskoj delatnosti koja traje do početka Prvog svetskog rata. Pod ovakvim uslovima, naoružan temeljnim stručnim znanjem, savestan i vredan, ugledajući se na talentovanog brata Aleksandra, Milan Tabaković se brzo ističe i dospeva u red najboljih i najzaposlenijih arhitekata svoga vremena.

Proučavalac dela arh. Milana Tabakovića, Željko Škalamera je u monografskom tekstu napravo jasnu i detaljnu podelu celokupnog Milanovog stvaralaštva, vezanog uglavnom za mesta Erdelja i Banata, rumunskog i kasnije jugoslovenskog (Zrenjanin, Kikinda). Njegovo obimno delo nije proučeno do kraja, ali je većina najznačajnijih dela ipak poznata zaslugom navedenog istraživača i arh. Đorđa Tabakovića, koji je dobro poznavao graditeljsku karijeru i arhitektonska dela svoga oca. Prvu fazu arhitektonskog opusa Milana Tabakovića, između 1890-1904. godine, čine građevine na kojima preovlađuje jako osećanje za dekorativnost. Ova faza nosi sve oznake kasnog istoricizma u kome se kombinuju pretežno barokni elementi u raznim varijacijama. Glavni objekti iz ovog perioda su Najmanova palata i palata Aradsko-čanadske železničke direkcije, obe izgrađene u samom centru Arada, uz glavni bulevar, naspram aradske Gradske kuće. U projektima za ove grandiozne palate Milan Tabaković pokazuje se kao veliki poznavalac istorijskih stilova, iskusan graditelj i vešt operativac. Obe palate su zamišljene pod jakim uticajem savremenih nemačkih uzora. Iz istog vremena potiče i porodična kuća Tabakovićevih, podignuta 1895. godine. Istom korpusu pripada i zgrada Srpske pravoslavne opštine u Zrenjaninu, projektovana 1898. godine kao i Letnje pozorište u Aradu, projektovano godinu kasnije. U istom periodu Tabaković projektuje crkve u Nađbanji (Minoritska), Tisabeču i Nađpaladu (Reformatorske), koncipirane na tradiciji neoromanike i neogotike, jednostavne i stroge u osnovama, izgledu i dekoraciji. Plodna graditeljska aktivnost rezultirala je i drugim velikim objektima podignutim početkom XX veka u Aradu – Feldesova palata, Učiteljski konvikt i palata Poljoprivrednog društva. Na kraju prve istoricističke faze stoji velelepna Minoritska crkva sa najamnom palatom, podignuta u samom centru Arada 1903. godine kao jedan od navećih i najreprezentativnijih hramova u gradu.

Ostale faze Milanovog opusa nisu vremenski jasno naznačene ali se mogu pratiti. Drugu fazu Tabakovićevog stvaralaštva čine građevine prelaznog perioda u kome se mešaju elementi barokne ornamentike i novog, secesijskog pokreta, koji je zapljusnuo južne i istočne krajeve Monarhije. Najznačajniji objekat ovog perioda svakako čini zgrada slobodnozidarske lože Solidarnost u Aradu, koncipirana kao manji hram pravougaone osnove ukrašen secesijskom ornamentikom, koji je najavio primenu novog ukrasnog programa na stambenim i poslovnim palatama. Sledeću fazu predstavljaju zgrade u novoj arhitektonskoj kompoziciji na kojima preovlađuju secesijski ornamenti. U ovom periodu se posebno ističu projekti više školskih zgrada u Aradu (Građanska škola, škola na Erdeljskom putu) i drugim mestima rumunskog Banata (Velenješ, Batanji). Narednu fazu u opusu Milana Tabakovića predstavljaju građevine na kojima se polako gubi ključna uloga fasadnog ukrasa na račun većeg značaja funkcije građevina, koje su proizašle iz istorijskih stilova i secesijske orjentacije. Najamna zgrada Srpske pravoslavne crkvene opštine u Aradu i tri zgrade u Kikindi, podignute su između 1908 – 1910. godine – Privredna banka, Lapetadova palata, kao i zgrada bioskopa (danas Zvezda) kojoj je, usled više obnova i rekonstrukcija, u znatnoj meri izmenjen prvobitni izgled.

Kada je napuštao Arad, njegov odlazak bio je propraćen nesumnjivo iskrenim žaljenjem  rodnog grada, obeležen novinskim izveštajima pisanim sa puno topline, uz isticanje Milanovih vrlina i doprinosa izgradnji i uređenju Arada. (Aradski arhitekta Milan Tabaković se seli u Jugoslaviju, Erdelyi Hirlap 6. oktobar 1929. Arad). U vreme preseljenja, o kome se dugo razmišljalo, u Novi Sad, porodica Tabaković je bila u vrhu društvene elite u Aradu. Otac Milan, zajedno sa suprugom Julkom (Petrović, po majci Mladenović), sinovima Đorđem (Đuricom) i Ivanom, i kćerkom Olgom (Lolom) stiže u Novi Sad, koji je posle rata postao vojvođanska prestonica u novoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Jak nacionalni duh u kome su porodica i njeni članovi odrastali kao i nova politička situacija povodom priključenja Arada Rumuniji, svakako su uticali da se novi dom potraži u novoosnovanoj državi južnih Slovena. Milan Tabaković je doživeo duboku starost u Novom Sadu gde je preminuo 10. septembra 1946. godine. Sahranjen je na novosadskom Almaškom groblju.

Literatura: Milan Kašanin, Veljko Petrović, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad, 1927, 43; Milan Kašanin, Milan Tabaković, Enciklopedija likovne umjetnosti IV, Zagreb, 1966. 391; Željko Škalamera, Arhitekta Milan Tabaković (1860-1946), Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 6, Novi Sad, 1970; Svetlana Bakić, Arhitektonsko-urbanističko nasleđe Kikinde, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XVIII, Novi Sad, 1996; Vladimir Mitrović, Milan Tabaković, Leksikon srpskih neimara, Beograd, 2002, 177; Vladimir Mitrović, Arhitekta Milan Tabaković, DaNS 37, Novi Sad, 2002; Biserka Ilijašev, Dela arhitekata Milana i Đorđa Tabakovića u Kikindi, DaNS br. 46, Novi Sad, 2004; Biserka Ilijašev, Arhitekti Milan i Đorđe Tabaković u Kikindi, Glasnik Istorijskog arhiva br. 4, Kikinda, 2007; Vladimir Mitrović, Arhitekta Đorđe Tabaković (1897-1971), Pokrajinski zavod za zaštiti spomenika kulture, Petrovaradin, 2010; Vladimir Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, MSUV, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010. 73-79, 392.

Autor: Vladimir Mitrović

Dinastički spomenici u Kraljevini SHS / Jugoslaviji (1919-1941)

Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija

Skupina dinastičkih spomenika (dinastici) posvećenih kraljevima Petru I Karađorđeviću (Beograd, 1844-1921) i njegovom sinu, Aleksandru I Karađorđeviću (Cetinje, 1888 – Marsej, 1934 ), iz vremena Kraljevine SHS (1919-1929) / Jugoslavije (1929-1941), nastajala je područjima svih banovina, danas nezavisnih zemalja (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija). Ovi spomenici su bili bez sumnje direktan produkt državne propagande koja je težila da se nova država ujedini i dodatno poveže. Dinastici toga perioda nastali na području današnje Vojvodine samo su sastavni deo, nikako manje značajan, široke akcije ”obeležavanja teritorije” kroz podizanje spomenika posvećenih monarsima, kao poželjnim simbolima ujedinjenja u novu državnu zajednicu. Stoga je neophodno reći nešto više o njima dok će o istorijati međuratnih spomenika u Srbiji biti više reči u posebnom poglavlju.

Spomen obeležja, podignuta okvirno od sredine dvadesetih godina do kraja 1940. godine, dakle u periodu od deceniju ipo. U tom relativno kratkom periodu nastalo je blizu dve stotine dinastičkih spomenika, posvećenih kraljevima Petru I i Aleksandru I, različitih po formi i gabaritu, od prikaza konjanika, stojećih figura, uveličanih poprsja, portreta, reljefa sa kompozicijama iz života monarha, spomen-ploča i spomen-česmi. Vremenom se ovoj pojavi priključuju i spomen-groblja, spomen-objekti utilitarne namene (škole, bolnice, sanatoriju), sokolski domovi, i na kraju, pravoslavne crkve, čime zvanočna vlast potvrđuje unitarističko ustrojstvo nove države.

Za te svečane prilike angažovani su uglavnom akadesmi vajari pa diletantskih radova skoro da nije ni bilo. Pripreme za podizanje spomenika kao i svi događaji koji su im predhodili kao i svečana otvaranja i osvećenja bili su ozbiljno shvatana u svim sredinama, nezavisno o kojoj se banovini radilo. U svim gradovima u kojima se spomenici nicali svi događaji su bili planirani u sadejstvu državnih organa i lokalnog stanovništva i lokalne vlasti. Odbori, sednice, dogovori, konkursne utakmice, žiriji, posebno prikupljanje materijalnih sredstava potrebnih za podizanje i izgradnju spomenika, bili su iskljlučivo inicirani i sprovođeni na inicijativu lokalnih vlasti, naravno u direktnim dogovorima sa kraljevom kancelarijom. Nema sumnje da su akcijama podizanja spomenika kraljevima u čitavoj zemlji bilo planirano i birokratski uspešno rukovođeno ali, kako izgleda, u tom trenutku nije bilo nekih osobito negativnih reakcija na njihovo podizanje. Ipak, sasvim retki, sporadični incidenti ali i kasnija opšta neprihvaćanje ovih spomenika bili su, između ostalog, osnovni uzroci i njihovog jedinstvenog nestajanja. U periodu od maja 1941. pa do, u najboljem slučaju, jeseni iste godine, samo sa teritorije koja je ušla u sastav NDH (Hrvatska i Bosna i Hercegovina) uklonjeno je i uništeno stotinjak spomenika. Od jedne relativno ozbiljne i kvalitetne produkcije nije ostao niti jedan, baš kao i u ostalim delovina zemlje. Kada je po zvaničnom raspadu Kraljevine Jugoslavije, posle ponižavajućeg šestoaprilskog rata 1941. teritorija zemlje je surovo rasparčana i podeljena. Nove vlasti, izuzev donekle u tzv. centralnoj Srbiji, nisu dugo čekale da uklone sva omrznuta zatečena spomenička znamenja. Pripreme za te događaje bile su veoma jasne i brze – odmah po organizovanju vlasti na novim državnim teritorijama trebalo je ukloniti sve ostatke prethodne državne zajednice sa posebnim akcentom na dinastičke spomenike. Na severnim teritorijama zemlje, u Sloveniji, Dalmaciji, Dubrovniku i Crnoj Gori, italijanske okupacione vlasti zvanično uklanjaju spomenike putem svoje lokalnih birokratskih uprava. U velikom, centralnom delu kraljevine, uključenom u NDH, gde je podizanje u međuratnom periodu bili veoma intenzivno, vlast preuzima ustaški režim koji temeljno ruši sve zatečene spomenike kraljevskog režima. Na teritoriji Bačke tu ulogu preuzimaju mađarske okupacione vlasti, u Banatu nemačka vlast a u Makedoniji bugarske, koje se posebno brutalno obračunavaju sa zatečenim spomenicima, kako onim iz doba kraljevnine, tako i onih iz srednjeg veka. Tako su do jeseni 1941. godine sa lica zemllje nestala svi dinastički spomenici i obeležja Kraljevina SHS (Jugoslavije). Do danas obnovljeno je tek njih nekoliko – u Bjeljini, Zrenjaninu.[1] Faktički, ovi spomenici su bili osuđeni na propast i zaborav i pre nego što su fizički podignuti. Jednostavno, u našoj istorijskoj konstalaciji oni nisu imali nikakve šanse da prežive.

Slovenija (Dravska banovina)

Pobornici politike zasnovane na unitarizmu u nastojanju da suzbiju čak i same naznake dezintegracije Kraljevine SHS / Jugoslavije započeli su još ranije, sredinom dvadesetih godina, snažnu propagandnu delatnost na uobličavanju kulta, prvo kralja Petra Ujedinitelja a potom i Aleksandra, što se moglo uočiti i u Dravskoj banovini, gde je odmah nakon monarhove pogibije započela proizvodnja kraljevog kulta, posebno izražena u vizuelnoj umetnosti. Politička kriza koja je postojala i za vreme kralja Aleksandra i koja je na kraju prouzrokovala ličnu diktaturu kralja Aleksandra pretila je da nakon suverenove smrti 1934. godine izazove poptpuni kolaps države. Svi dinastički spomenici podignuti na teritoriji Slovenije između dva svetska rata uništeni su ili demontirani neposredno po okončanju tzv. aprilskog rata u kome je bivša Kraljevina Jugoslavija prestala da postoji. Dakle, do leta 1941. godine u Sloveniji više nije postojalo javnih spomenika posvećenih članovima dinastije Karađorđević.

Prvi javni spomenik na teritoriji Slovenije po ujedinjenju u novu državu bio je, kako se i očekivalo, spomenik kralju Petru I Karađorđeviću u Kranju, podignut 1926. godine a on je ujedno i prvi spomenik posvećen jednom od članova dinastije u Sloveniji. Autor Valentin (Tine) Kos (1894-1979), veoma aktivan slovenački kipar druge polovine dvadesetih godina, radeći spomenike, reljefe, spomen-ploče, nadgrobne spomenike, portrete i sitnu plastiku. Na svečanosti otkrivanja spomenika u Kranju 25. jula 1926. godine prisustvovali su i kraljevski par kralj Aleksandar i kraljica Marija (u slovenačkoj narodnoj nošnji) u pratnji brojnih visokih gostiju. Spomenik se sastojao od visokog i vitkog obeliska, postavljenog na arhitektonski konstruisanu konusnu i kasetiranu osnovu. Na obelisku je bio apliciran reljef sa kraljevim likom predstavljen iz profila, a ispod reljefa figura idealizovanog junaka raširenih ruku. Na vrhu piramidalnog obeliska nalazio se bronzani orao, simbol države, skupljenih krila i glave okrenute u pravcu zapada.

Jedan od svakako najveličanstvenijih dinastičkih spomenika u čitavoj zemlji bio je spomenik kralju Petru I Karađorđeviću u Ljubljani, podignut 1931. godine kao jedan od dva velika ljubljanska spomenika.[2] Spomenik je izradio poznati vajar Lojze Dolinar (Ljubljana, 1893 – Opatija, 1970), jedan od najplodnijih slovenačkih kipara koji je između ostalog dugo vremena boravio u Beogradu (1949-1959) kao profesor na beogradskoj Akademiji likovne umetnosti. Pored spomenika Ljubljani, Dolinar je autor i spomenika kralju Aleksandru I u Skoplju (u Dečjem domu, 1935) i Visokom (1937). Iz međuratnog vremena potiču njegov monumentalni spomenik đacima ratnicima u Skoplju (1935), kao i niz spomenika piscima Stjepanu Mitrov Ljubiši (Budva, 1934), Simi Igumanovu sa sinčićima (Beograd, 1936) i Svetislavu Kasapinoviću (Pančevo, 1940), koji su svi od reda porušeni i uništeni.[3] Posle rata Dolinar je izveo i niz monumentalnih spomenika posvećenih otporu i stradanju jugoslovenskih naroda u maniru bliskom socrealističkoj školi (Đakovica, 1951; Prijepolje, 1954; Kraljevo, 1955; Kranj, 1961). Zabeleženo je i nekoliko Dolinarovih radova – skulptura, reljefa, poprsja – na beogradskom Novom groblju.[4] Pored vajarstva Dolinar se uspešno bavio i grafikom. U Modernoj galeriji u Ljubljani mu je priređena retrospektivna izložba 1996. godine. Dolinar pripada malobrojnoj plejadi slovenačkih i jugoslovenskih vajara čiji su spomenici bili primeri klasične spomeničke skulpture iz prve polovine XX veka na ovim prostorima.

Podizanje spomenika kralju Petru u Ljubljani pratili su sve dnevne novine u Sloveniji ali i beogradska štampa, posebno Vreme, koje je donosilo opširne izveštaje o pripremama podizanja, samom činu otkrivanja spomenika kao i o celokupnom program svečanosti.[5] Spomenik je svečano otkriven 6. septembra 1931. na desetogodišnjicu od smrti kralja Petra I uz prisustvo velikog broja građana i gostiju iz čitave Slovenije (Dravske banovine). Samo dva dana kasnije spomenik je posetila i kraljica Marija. Tih nekoliko dana u Ljubljani je organizovano niz manifestacija – defile vojske, Sokola i vatrogasaca. Otvaranje obnovljenog Magistrata, kao i svečani koncerti u katedrali i na otvorenom prostoru, što govori o važnosti koju su slovenačke institucije pridavale svečanom otkrivanju spomenika.

Spomenik je, na predlog arh. Jožefa Plečnika, bio postavljen na vrhu stepeništvu ljubljanskog magistrate, kao (novi) sastavni deo prilaznog portala. Stari kralj je bio predstavljen kao konjanik, u sedećem stavu, pognute glave na manjem uzdignutom postolju. Svojom visinom (3,3m) dominirao je centralnim trgom. Dolinar je izveo stilizaciju pod direktnim uticajem herojskog vajarstva Ivana Meštrovića, spomenik je snažnih masa i volumena u neoklasicističkim manirom.[6] Italijanski okupatori su 25. jula 1941. godine spomenik demontirali i uništili. Svojim položajem, umetničkom koncepcijom kao i porukom koju odašilja, spomenik Kralju Petru je trebao da svedoči o organskoj povezanosti institucija nove države sa tradicionalnim političkim i upravnim institucija slovenačkog naroda što je potvrđeno i svečanom poveljom ugrađenom u postament spomenika koja je svedočila o ‘’istorijskom sjedinjavanju Slovenaca u novu kraljevinu pod vođstvom kralja Petra I Karađorđevića. [7]

Isti autor je pred sam početak rata izradio i spomenik kralju Aleksandru I, takođe u Ljubljani, koji je svečano otvoren na rođendan kralja Petra II 6. septembra 1940. godine uz prisustvo mladog kralja, kneza namesnika Pavla, članova Kraljevskog doma i visokih zvanica iz Beograda, Zagreba, Ljubljane i čitave Slovenije. Kao i u slučaju podizanja spomenika kralju Petru oava svečanost je direkno prenošena na radio stanici Ljubljane. Podizanje ovog spomenika pratili su brojni nesporazumi o njegovom izgledu ali i o lokaciji na kojoj treba biti postavljen.[8] Bilo je predloga da se namesto spomenika podigne neka utilitarna građevina, na primer bolnica, što je bio čest slučaj u međuratnoj Jugoslaviji. Konkurs raspisan 1937. i dodeljene nagrade nisu bile garancija da će se pristupiti i samoj izgradnji spomenika. Spor je trajao tokom čitave sledeće godine da bi se potom raspisao novi, drugi po redu konkurs. Prva nagrada je dodeljena vajaru Valentine Kosu, autoru spomenika u Kranju, i arh. Miru Kosu, za projekat u kome je kralj prikazan kao stojeća figura, dok je druga nagrada dodeljena Lojze Dolinaru. Tako je tek početkom1939. godine doneta konačna odluka da se podigne kraljev konjički spomenik, po Dolinarovom projektnom rešenju. Arhitektonsku postavku izradio je arh. Herman Hus (1896-1960). Spomenik je bio smešten na konačnu lokaciju ‘Zvezda’, prema Kongresnom trgu. Figura kralja konjanika bila je visoka 6,80 m, dužina 5,75 m i širina 1,60 m. Kralj je predstavljen u uniformi, u pozi jahača. Visok postament na kome se nalazio spomenik bio je obložen bukovačkim granitom sa reljefnim aplikacijama na kojima su prikazane skupine nagih figura u simboličnim kompozicijama ’Rat’, simbolično izražava ideju da njegov teret pada na sve podjednako, a ne samo pojedince i ’Mir’, koji je predstavljen u tri grupe, od kojih srednja prikazuje ujedinjenje Jugoslavije, leva život u slobodi, desna rad u grupi. U opširnom članku istaknuti slovenački istoričar umetnosti Franc Stele (1886-1872), koji je i ranije pisao o savremenim spomenicima Jugoslavije[9], daje kvalitetan opis lokacije i samog spomenika zaključujući da je spomenik monumantalan ali dostojan i da je dokaz napredka umetnosti kod nas.[10] Monumentalni konjanički spomenik kralju Aleksandru trebalo je da utvrdi memoriju na počivšeg suverena, kao i da potvrdi nacionalno jedinstvo. Istovremeno, vizuelna memorija kralja Aleksandra materijalizovana u konjaničkoj skulpturi evocirala je arhetip o kamenom vitezu. Tako je savremeni politički kontekst povezan sa stari starim mentalnim slikama i ritualnim praksama uzdigao poimanje vladarevog lika u domen simboličke kulture. Oba ljubljanska spomenika pripadali su grupi najuspešnijih dinastika podignutih u međuratnoj Kraljevini Jugoslaviji.

Posebnu skupinu dinastičkih spomenika u Sloveniji čine spomenici kralja Aleksandra I u vidu masivnih poprsja na visokim postoljima – Ljubljana, u fabrici duvana (vajarka Iva Despić-Simonović, 1935), Jesenice (vajar Petar Loboda, 1936) i spomenik u dvorištu Građanske škole u Mariboru (1936). Kao i na drugim teritorijama kraljevine i u Sloveniji je bilo mnoštvo skromnijih spomenika po manjim mestima, kao i brojnih spomen-ploče posvećenim kraljevima Petru I i Aleksandru I.

Hrvatska (Savska i Primorska banovina)

Više dinastičkih spomenika u Hrvatskoj nastali u ovom periodu zaslužuju dodatnu pažnju – ili po izrazito visokim umetničkim kvalitetima koji se često poklapaju sa radovima poznatih jugoslovenskih vajara ili nekim drugim specifičnostima koje ih izdvajaju iz opštejugosovenskog korpusa spomenika posvećenih članovima jugoslovenske dinastije. Jedan od prvih spomenika kralju Petru I podignut je već 1923. godine u Dardi kod Osjeka. To je bila piramidalna kostrukcija, visoka devet metara, sa dvoglavim orlom na vrhu koji u kandžama drži grb Kraljevine SHS. Spomenik je podignut na mestu, a verovatno i od istog materijala, predhodnog spomenika Mariji Tereziji sa mađarskom krunom, koji je porušen već 1918. godine. Istu sudbinu doživeo je i spomenik u Dardi ubrzo po početku Drugog svetskog rata.

Samo godinu dana posle smrti kralja Petra I na zboru građana Dubrovnika, odlučeno je da se otkupi nacrt za spomenik od Ivana Meštrovića (Vrpolje, 1883 – South Band, USA, 1962). Posle dve godine 1. decembra 1924. na dan Ujedninjenja, na velikoj svečanosti svečano otkriven je veliki kameni reljef. Bio je postavljen na počasno mesto (levo od stepeništa na gradskim zidinama) ispod samog kipa Svetog Vlaha, zaštitnika grada. Kralj je bio prikazan na konju, ogrnut velikom pelerinom sa sokolom u ruci. Čak i na reprodukcijama starih fotografija očito je da reljef nosio veliku umetničku energiju, svojom umerenom stilizacijom i kranje espresivno spada u sam vrh Meštrovićevih radova slične tematike. I sam kralj Aleksandar je bio veoma zadovoljan dubrovačkim spomenikom pa je odmah posle svečanog otvaranja dodelio odlikovanja učesnicima procesa izgradnje i otkrivanja spomenika. Meštrovićev reljef sa prikazom kralja Petra I izlagan je vić sledeće godine u Parizu.

Poznati hrvatski i jugoslovenski vajar Antun Augustinčić (Klanjec, 1900 – Zagreb, 1970) je u međuratnom periodu izradio niz monumentalnih dinastika. Pored velikih spomenika u Kragujevcu (1932, jedini koji još postoji, i nije dinastik već je posvećen palim u ratovima), Skoplju (1937) i Somboru (1940), Augustinčić je na području Hrvatske izveo tri spomenika. Najraniji je bila jednostavno koncipirana i izvedena spomen-ploča posvećena desetogodišnjici oslobođenja ostrva Krka sa stilizovanim dvoglavim orlom, državnim grbom u kandžama i prigodnim zapisom (1931). Spomenici u Varaždinu i Sušaku znatno su značajniji i pripadaju samom vrhu međuratnih dinastika. Spomenička figura kralja Aleksandra I u Varaždinu svečano je otvorena 6. septembra 1935. na rođendan mladog kralja Petra II, na glavnom Trgu kralja Tomislava, ispred Gradske većnice. Postament spomenika bio od tamnog kastavskog mermera, visoko skoro četiri metra, sa apliciranim reljefima sa tematikom narodne prošlosti. Lik kralja predstavljen u stojećem stavu, u svečanoj generalskoj uniformi bio je izliven od bronze i visok 2,8 m. tako da je čitav spomenik bio ukupno visok preko šest metara. Kralj je prikazan u odlučnom stavu, blagog ali napetog gesta, dok je opšti utisak morao biti pod uticajem njegovih jakih plastičnih formi i jednostavnih linija.

Samo nekoliko nedelja kasnije, 17. novembra 1935. svečano je otkriven spomenik kralju Aleksandru I na Sušaku, koji Augustinčić radi zajedno sa drugim velikim hrvatskim i jugoslovenskim vajarem Franom Kršinićem (Lumbarda, 1897 – Zagreb, 1982). Na širokoj platformi iz koje izranja visoki postament, u stojećem stavu prikazana je bronzana figura kralj sa kormilog (jugoslovenskog) broda. Kralj je prikazan u paradnoj generalskoj uniformi sa pelerinom koja je zanjihana na vetru. Na postamentu su bronzani reljefi sa figurama koje simbolišu sve krajeve zemlje. Mada su sačuvane samo loše fotografije i fotografije makete spomenika vidljiva su njegova monumentalna svojstva i patos izražen u likovima kralja i figurama na reljefima. I drugi autor sušačkog monumenta Frano Kršinić bio je izrazito aktivan na području spomenika dinastika u čitavoj zemlji – Bosanska Krupa (1929), Novi Bečej (1937), Sarajevo (1938), kao i biste kralja Aleksandra I i Petra I u Zagrebu (1934) i Bjelovaru (1935). Još jedan od vajara koji su bili veoma aktivni na polju dinastičkih spomenika je Sreten Stojanović (Prijedor, 1898 – Beograd, 1960 ) čiji radovi se mogu smatrati uspešnijim spomenika – Nevesinje (1928), Dvor na Uni (1929), Tuzla (1935), Ohridu (1937) i posebno Udbine (1938). Svi pomenuti radovi Augustinčića, Kršinića i Stojanovića nikada nisu uvršteni u njihove zvanične biografije kao ni u enciklopediji ni monografije. Isti autori sa nastavili blistave, vajarske i spomeničke, karijere i u vreme socijalističke Jugoslavije.

Od ostalih spomenika kraljeva u Hrvatskoj vredni su pomena spomenici sa prikazima figure kralju Petra I u Novoj Gradiški 1926. (vajara Ivo Kordić); Otočcu iste godine (Josip Turkalj, 1890-1943); Sisku 1930. (Robert Žan Ivanović, 1889-1968); Sušaku 1938. (Vinko Matković1911-1973) kao i spomenik kralju Aleksandru I u Vukovaru 1936. (Marin Studin).

Spomen-svetionik posvećen kralju Aleksandru I u Splitu svečano je otkriven 8. decembra 1935. godine i bio je jedinstven na prostorima čitave zemlje. Koncipiran kao spomenik-svetionik, dakle objekat utilitarne prirode, bio je postavljen u gradskoj luci a isklesan je od blokova bračkog kamena (širine 1,2 m, visine 7,5 m). Po ocenama ondašnje štampe (Jadranska straža) spomenik je delovao ugodno svojom jednostavnom geometrijskom formom koja ne narušava lučki ambijent ne gubeći se u detaljima. Za razliku od ostalih jugoslovenskih dinastika, splitski monument nije bio posvećen samim ličnostima već događajima vezanim za njihove posete Splitu. Sami povodi – tri istorijska događaja, uklesani u vidu kratkih napisa na ovom jedinstvenom nefigurativnom dinastiku kraljevine retko su zanimljivi – 26. avgust 1910. kada je ”(vidovita i oplemenjena) omladina Splita prvi put pozdravila budućeg jugoslovenskog kralja Petra I”; 29. novembar 1925. kada je kralj (Aleksandra I), prilikom posete Splitu na istom ovom mestu rekao: ”Budite odsada kao i dosada večni čuvari našeg mora, za vama čvsto stoji ujedinjena otadžbina”; 14. oktobar 1934. kada su iz Marseja u Split dopremljeni posmrtni ostaci kralja Aleksandra I, ”skamenjena od bola domovina ovde primi(la) tjelo kralja mučenika vraćenog iz tuđine gde izdahnu uz reči: Čuvajte mi Jugoslaviju”. Ovako koncipiran i obeležen spomen-svetionik na otvaranju je inspirisao govornike koji su rekli da će on brodarima pokazivati sigurno mesto u luci a narodu sigurnu budućnost. Tekstovi su uklonjeni od strane italijanskih okupatora već u proleće 1941. neposredno po osnivanju NDH.

Na području tadašnje Savske banovine podizano je još na desetine dinastičkih spomenika. U velikoj meru su to bila poprsja, portreti kraljeva u prirodnoj veličini ili nešto veća kada su postavljena na visoke postamente. Takođe je i veliki broj spomen-ploča koje su uglavnom radili školovani vajari. Otvarani uz velika narodna slavlja i svečanosti, uz svečene parade, govore i muziku. Smešteni isključivo u samim centrima naselja i gradova, ovi spomenici su kao i svi ostali zbrisani sa lica zemlje od strane ustaške vlasti već 1941. godine.

 Bosna i Hercegovina (Vrbaska i Drinska banovina)

Sličnu, pa i istovetnu sudbinu imali su i dinastički spomenici na području Bosne i Hercegovine. Prvi spomenik podignut na području Vrbaske banovine bio je krajnje neobičan spomen-kompleks kralju Petru I u Sarajevu 1923. godine. Povodom svečanog osvešćenja, što nije bila uobičajena praksa, štampana je Spomenica sa tekstom istaknutog jugoslovenskog likovnog hroničara i kritičara Koste Strajnića koji daje analizu izgleda i simbolike ovog zanimljivog dela. Spomenik, visok oko čest metara će, po Strajniću, činiti jak utisak monumentalnog obeležja. Marko Šimunković je zamislio i komponovao celu vrlo dobru arhitekturu spomenika i sve njegove ukrase i ornamente, dok je vajar Nikola Bodrožić izradio uspelu bistu kralja koja čini sa arhitekturom skupa prijatno jedinstvo. Naime, spomenik je u osnovi podignut kao verna kopija (ordena) Karađorđeve zvezde sa mačevima, urađen na tlu, kao platforma, prečnikom preko dvanaest metara. Na središnjem uzdignutom postamentu su bili smešteni reljefi za prikazima istorijskih događaja – Ustanak Petra Mrkojevića (kralja Petra I), Prelazak preko Albanije, Oslobođenje i Ujedinjenje Jugoslavije. Po pažljivo projektovanom i izvedenom parternom uređenju ove je bio jedan od najnaprednijih spomenika u čitavoj zemlji.

Tokom naredne decenije usledila je izgradnja čitavog niza drugih monomentalnih dinstičkih spomenika koje su radili vodeći jugoslovenski vajari toga vremena. Oba dinastička spomenika vajara Sretena Stojanovića prikazuju kralja Petra I  (Nevesinje, 1928) i Aleksandra I (Tuzla, 1935) kao stojeće figure sa impozantnim gestovima, u položaju bliskom antičkom kontra-postou, kao vojskovođe, u svečanim uniformama, sa mačevima i generalskim znamenjima. U Visokom, mestu severo-istočno od Sarajeva, 20. juna 1937. godine je osvećen spomenik kralju Alekasandru I, rad poznatog jugoslovenskog vajara Lojze Dolinara. Kako je već bilo uobičajeno za Dolinovara rešenja dinastika i visočki spomenik je imao stojeću figuru kralja na vrhu postamenta na kome su bile prikazane reljefne ploče sa (neidentifikovane) scenama koje simbolično prikazuju nacioanlno jedinstvo jugoslovenskog naroda.

Dva najmonumentalnija spomenika visokim umetničkih dometa međuratnog vremena u Bosni i Hercegovini su spomenici u Bijeljini i Sarajevu. Spomenik kralju Petru u Bijeljini (1937) izradio je vajar Rudolf Valdec (Kraapina, 1872 – Zagreb, 1929), autor uspelog spomenika u Petrovgradu (Zrenjaninu, 1924). Bijeljinski spomenik je jedan od najreprezentativnijih  i svakako najdinamičnijih dinastika toga vremena. Ondašnja štampa i umetnička kritika pohvalila je Valdacov spomenik kao nešto novo, neobično i slobodno, a opet naše, izraženo osvajačkim nacionalnim osećajem. Kod ovog spomenika posebnu pažnju su privukle ideje i kompozicija; sve je tehnički u tančine doterano i anatomski prostudirano. U isto vreme, spomenik privlači svojom jedinstvenom koncepcijom koja za osnovni uzor ima mitove koje Valdec vešto koristi u prikazivanju kralja. Spomenik se ikonografski oslanja na scenu Sveti Đorđe ubija aždaju i mit o borbi Kraljevića Marka sa Musom Kesedžijom. Kao neobično živ i dinamičan spomenik opisan je i u drugim novinskim člancima: kralj Petar, zaodenut kraljevskim plaštom, sedi na velikom, snažnom i lepom konju koji se propeo na stražnje noge dok je ispod već oboreni troglavi Arapin. Levom rukom kralj je zauzdao uznemirenog konja a desnom je zavitlao veliki mač, koji će se spustiti i raseći oborenu glavu džina koji u rukama drži slomljeni mač i brani se štitom od kraljevog zamaha. Dramatičnu kompoziciju Valdec je zaokružio harmonično, bez prenatrpanosti ali i bez praznina. Spomenik je sa postamentom bio visok oko sedam metara a izliven je u Prvoj Umetničkoj Veštačkoj Livnici Vlastimira Đorđevića u Beogradu, koja je već više od tri decenije radila odlivke domaćih i stranih umetnika-vajara.

Verovatno po volumenu i visini najreprezentativniji je spomenik kralju Petru I u Sarajevu (1938), rad vajara Frane Kršnića. Mada je izveden nekoliko godina ranije usled produženog vremena za uređenje prostora i postamenta dok su izliveni bronzani delovi spomenika iz Zagreba dopremljeni u Sarajevo, kako izgleda, do njegovog otvaranja nije ni došlo. Na sačuvanim fotografijama projekta i makete vidi se monumentalni spomenik kralja na konju,  koji desnom rukom poziva narod u napad. Postament je bio već izklesan od jablaničkog granita dok su na njemu bili predviđene i reljefne predstave iz života kralja. Spomenik bi bio visok čak 14 m.

Pomalo zaboravljeni vajar Ivan Ekert (Novi Sad, 1891 – Zagreb, 1953) tokom prve polovine dvadesetih godina izveo je spomenike kralja Petra I u Bosanskoj Gradiški, Mrkonjić gradu, Livnu, Jajcu, Donjem Vakufu, Foči, Bugojnu i Travniku. Ekert je akademsko obrazovanje sticao u Beču, Minhenu i Budimpešti. Kao nastavnik likovnog obrazovanja radio je u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu. Pored dinastičkih spomenika u Bosni i Hercegovini izradio je i više drugih spomenika u Hrvatskoj – spomenik kralju Tomislavu u Bosanskoj Gradišci kao i tri spomenika u Novoj Gradišci (Josipu Štrosmajeru, Matiji Gupcu i Petru Zrinjskom). Svakako je najambiciozniji bio spomenik u Bosanskoj Gradiški (1926) koji je koncipiran poput helenističkog olatara gde se spomeniku prilazi stepeništem sa svih strana. Na vrhu bila je postavljena sedeća figura kralja u hercegovačkom narodnom odelu za kraljevskim znamenjima. Ostali spomenici su tradicionalno koncipirani, detaljno izvedeni u skladu sa njegovim akademskim obrazovanjem. Ekart je starog kralja predstavljao u dopojasnoj monumentalnoj pozi, bez kape, često sa visokim ordenjem na grudima, dok je povremeno spomenicima dodavao i reljefe sa prikazima istorijskih bitaka u kojima je kralj učestvovao (Kumanovo, Kajmakčalan). Spomenici su bili postavljeni na posebno detaljno osmišljena i ukrašena postolja, u pažljivo uređenim mikrourbanim celinama, sa pristupnim stepeništima ukrašenim kandelabrima i stubovima. Svi Ekertovi dinastici u Bosni i Hercegovini su uništeni dok se za neke jedva da i zna kako su izgledali.

Jedina vajarka u Bosni i Hercegovini u vreme međuratne Jugoslavije bila je Iva Despić-Simonović (Hrastovci, kod Petrinje 1891 – Sarajevo, 1961), akademski vajar iz Sarajeva, koja je radeći u Sarajevu između 1935-1937. godine izvela nekoliko uspešnih spomenika kraljeva Petra I i Aleksandra I u Mostaru, Banja Luci, Sarajevu, Visokom, Gračanici pored Doboja, Vladičinom Hanu i Ljubljani. Iva Despeć je portretisala i druge krunisane glave – bugarskog princa Kirila, rumunskog kralja Ferdinanda itd). Bila je rado viđena na dvoru Karađorđevića i skoro da je imala poziciju dvorske kiparice, jer je, između ostalog, podučavala kraljicu Mariju u njenim željama da savlada osnovne korake vajarstva. Učestvovala je na kolektivnim izložbama u Londonu, Parizu i Milanu. Izradila je i biste pesnika Alekse Šantića, Osmana Ćikića i istoričara Vladimira Ćorovića za grad Mostar. Bavila se sitnim plastikom, medaljama, slikarstvom i crtanjem.[11] Njeni dinastički spomenici su uglavnom nešto hipertrofirana poprsja kraljeva postavljena na visoke postamente klesane od lokalnog kamena. Svi ovi spomenici su bili postavljeni unutar fabrika duvana koje su kao državni monopol predstavljale velike proizvodne potencijale u skromnim ekonomijama bosanskih naselja. Od njenih spomenika posebno se ističe portret kralja Aleksandra iz sarajevske fabrike duvana gde je uočljiv stilizovani i lirski prečišćen vajarski izraz koji odaje iskusnog i školovanog umetnika. Koncipiran u oštrim i pravim potezima ovaj portret je jedan od najmodernijih viđenja kralja Aleksandra.

Jedan od retkih klasika sprskom vajarstva, već ostareli Đorđa Jovanovića (Novi Sad, 1861 –Beograd, 1953), član Srpske kraljevske akademije nauka i umetnosti je u svojoj bogatoj karijeri izveo nekoliko portreta kraljevske porodice u međuratnom periodu. Jovanović je za Banske dvore u Banjaluci isklesao u belom mermeru biste kralja Aleksandra I i kraljice Marije 1931. godine. Po sačuvanim fotografijama bili su to, za Jovanovića, karakteristični vladarski portreti, stilizovani čvrsto i precizno sa klasičnim detaljima, koji više pripadaju proteklom 19. stoleću nego vremenu postavljanja. Tada još mladi ali uspešni vajar Risto Stijović (Podgorica, 1894-1974)[12] je autor dva spomenika – biste kralja Aleksandra I u dvorištu glavne pošte u Sarajevu (1935) i slično koncipiran spomenik u gradskom parku Kalinovika (1936). Bila su to nešto uvećani bronzani portreti, postavljeni na visoke postamente. U istom periodu u Bosni i Hercegovini nastaje i nekoliko uspelih spomenika posvećenih drugim istorijskim ličnostima – Spomenik Kosti Todoroviću u Srebrenici (1924) slikara i vajara Mihajla Milovanovića (1880-1941) koji je stradao kao žrtva komunističkog terora u Užicu; Poprsja Sime Milutinovića Sarajlije u Sarajevu (1932) vajara Martina Sudina i Spomenik Njegošu u Sarajevu (1934) delo poznatog jugoslovenskog vajara Tome Rosandrića.

Crna Gora (Zetska banovina)

U Crnoj Gori je srazmerno ostalim sredinama podignut najmanji broj dinastičkih spomenika. Tokom tridesetih godina osvećeno je tek nekoliko spomen-ploča (Cetinja, 1931; Kamenar, 1935; manastir Savina, 1935) kao i par spomen-česmi na lokalnim putevima. Nema sumnje da je spomenik kralja Aleksandra I na Cetinju, rad Ivana Meštrovića, ključni dinastik podignut na području Crne Gore, u rodnom mestu kralja. Mada je predviđeno svečano otkrivanje za 9. oktobar 1940. godine, na dan atentata u Marseju, njegova predistorija traje nekoliko godina unazad. Beogradska ‘Pravda’ je još u leto 1938. godine objašnjavala svojim čitaocima budući izgled spomenika, iznenađujuće precizno i stručno. Zamisao ovog dela je interesantna i snažna: kralj Aleksandar je prikazan sa oštrim zamahom isukane sablje, dok se konj pod njim uspinje zategnutih uzda. Sam kraljev lik je vanredno dobro izveden i savršeno veran, jer je Meštrović za model koristio portret kralja koji je u bronzi uradio nekoliko godina ranije. U tekstu posebne pohvale su upućeni prikazu konja gde je umetnik bio posebno vešt. Njegova muskulatura je hipertrofirana ali ne kvari opšti utisak već, naprotiv, snažno oživljavaju čitavu kompoziciju koja kipti dinamikom. U jesen sledeće 1939. godine na Cetinje stiže Meštrović da zajedno sa predstavnicima grada odredi mesto budućem monumentu. Tada je određena i objavljena konačna lokacija – na platou ispred Dvorca kralja Nikole Petrovića, na zemlji koja je nekada bila kuća vojvode Boža Petrovića, u to vreme Trg kralja Aleksandra. Ipak, trebala je da prođe još jedna kalendarska godina da se okončaju (parterni) radovi oko podizanja skvera oko spomenika. Čini se da tačan datum otkrivanja i osvećenja nije utvrđen ali je spomenik svakako na toj lokaciji postojao od jeseni 1940. godine do leta sledeće godine kada je nepovratno uništen. Spomenik zajedno sa granitnim postamentom je bio visok skoro deset metara. Ovaj Meštrovićev spomenik je zajedno sa Augustinčićevim spomenikom u Somboru trajao najkraće, faktički tek nekoliko meseci.

Makedonija (Vardarska banovina)

Za razliku od ostalih delova zemlje na području Makedonije, ondašnje tzv. Južna Srbije, kao i u Crnoj Gori, nije podignuto mnogo dinastičkih spomenika. Svi spomenici su odmah po početku bugarske okupacije ovih područja nemilosrdno uklonjene i uništene. U deceniji po oslobođenju i ujedinjenju ovih krajeva u novu državnu zajednicu izgrađeno je nekoliko spomen-groblja i spomen-obeležja stradalom stanovništvu u ratovima 1912-1918. (Bitolj, Kajmakčalan, odmah posle Velikog rata). Prvi monumentalni spomenik na ovom području izgrađen je u Skoplju i svečano otkriven 17. decembra (na rođendan kralja Aleksandra I) 1924. godine. Spomenik je bio visok deset metara, sastojao se od masivnog postamenta koji je predstavljao stenu urađenu od prirodnih kamenih blokova nepravilnog oblika sa dve figure na vrhu. Figura srpskog vojnika, pešaka, prikazanog u punoj ratnoj opremi bila je visoka oko dva metra. Pored njega bila je prikazana figura žene u šumadijskoj narodnoj nošnji kako vojniku pruža pobednički lovorov venac. Skicu za spomenik izradio je građevinski inženjer Bronštajn dok je izrada figura vojnika i žene bila poverena kamenorescu Lunačeku iz Beograda, gde su figure i klesane a potom prenete u Skoplje. To je ujedno jedna od retkih spomenika koji su izvedeni u kamenu.

Vajar Lojze Dolinar autor je dva spomenika u Skoplju iz 1935. godine – spomenik đacima ratnicima i spomen-biste kralja Aleksandru I. Na prvom spomeniku visokom preko četiri metra prikazano je više likova – devojka koja simbolizuje Srbiju predvodi đake-ratnike u borbu dok je na suprotnoj strani postamenta prikazan lik žene-majke koja posle pobede, umesto sina pobednika dobija njegova vojna znamenja, šlem, prebijen mač i maslinovu grančicu.

Jedinstven spomenik na ovim prostorima je spomenik palim ratnicima u Kumanovskoj bitci 23. i 24. oktobra 1912. podignut na Zebrnjaku 1936. godine. To je ekspresionistički oblikovana spomen-kula (kula-obelisk) visoka čak 48m izgrađena po projektu arh. Momira Korunovića (Jagodina, 1883 – Beograd, 1969) autora više spomen-obeležja, spomen-kosturnica, spomen-domova, spomen-česmi i Sokolskih domova i stadiona podignutih u čast dinastije Karađorđević.[13] Kula je bila sagrađena od najtvđeg balzatnog kamena i armiranog betona a finansirana je od strane dobrovoljnih priloga preivelih boraca iz Kumanovske bitke. U prizemlju kule se nalazila kripta gde su položene kosti palih ratnika. Nad njom bio je smešten muzej sa devet odeljaka gde su bili izloženi trofejni i predmeti pronađeni na bojištu posle bitke. Iznad podnožja spomenika nalazila se kapela koju je fresko oslikao slikar Živorad Nastasijević. Na određenoj visini, na svakom od tri ugla spomenika, na postoljima su bili izloženi originalni topovi iz Kumanovske bitke. Tokom leta 1941. godine spomenik su porušili makedonski nacionalisti uz sadejstvo bugarskih okukpacionih snaga čija je pomoć bila neophodna zbog monumentalnosti samog spomenika i čvrstoće materijala od koga je izgrađen. Tako je nestao jedan od najvelelepnijih i najleših spomen obeležja iz međuratnog perioda.

Vajar Antun Augustinčić autor je konjaničkih spomenika kralju Petru I i Aleksandru I u Skoplju, koji su svečano otkriveni u jesen 1937. godine, blizu prilaza Kamenom (Dušanovom) mostu na Vardaru u centru grada. Kako je čest bio slučaj za skopski spomenik je bio raspisan veliki konkurs na kome je uzelo učešće više poznatih jugoslovenskih vajara (Petar Palavičini, Boris Kalin). Na izradi projekata i parternog uređenja sarađivao je zagrebački arhitekta Drago Galić, koji je Augustinčiću pomagao i prilikom parterne postavke spomenika Batinske bitke, podignutom deceniju kasnije. Konjaničke figure kraljeva bile su postavljene na visokim dekorativnim portalima, levo i desno od mosta, sa pešačkim prilazima. U neposrednoj okolini je bilo predviđeno i postavljane spomenika Velikom županu Nemanji i caru Dušanu, ali do toga nije došlo. Slične koncepcije su i spomenici kraljevina Petru i Aleksandr na beogradskom mostu koje je izveo Ivan Meštrović.

Dva spomenika kralju Aleksandru I iz 1937. godine predstavljaju figure kralja-ratnika postavljene na visoka postolja – u Ohridu, autora Sretena Stojanovića i Bitolju, vajara Dragutina Spasića (1907-1988), autora brojnih spomenika na beogradskom Novom groblju. Tokom ovog perioda podignuto je i nekoliko spomen-bisti kraljevima (Skoplje, 1936; Bitolj, 1936; Kičevu, 1937; Demir Kapiji, 1938).

[1] Za poglavlje koje sledi u velikoj meri je korišćena knjiga Uglješe Rajčevića, kao i brojni izvori koji su navedeni: Zatirano i zatrto. Oskrnavljeni i uništeni  srpski spomenici na tlu predhodne Jugoslavije, knjiga prva, Prometej, Novi Sad, 2001. Druga knjiga istog autora govori o brojnim spomen-pločama, zapisima i natpisima, koja nesumljivo imaju veći istorijski nego umetnički značaj i nisu tema ove studije.

[2] Detaljnije o porušenim spomenicima u Ljubljani: Olga Manojlović, Vladarski spomenici u Ljubljani 1908-1940. godine, Godišnjak za društvenu istoriju sv. 2-3, Beograd, 1997; Božidar Jezernik, Mesto brez spomina, Založba Modrijan, Ljubljana, 2015.

[3] U. Rajčević, Nav. delo  251.

[4] Branislava Kostić, Novo groblje u Beogradu, Beograd, 1999. 26, 202.

[5] Anonim, Otkrivanje spomenika Kralja Petra. Rad vajara Lojze Dolinara, Vreme 6. septembar 1931; Anonim, Danas je u Ljubljani otkriven spomenik blaženopočivšem Kralju Petru Velikom Oslobodiocu. Rad vajara L. Dolinara, Vreme 7. septembar 1931.

[6] Damir Globočnik, Spomenik kralju Petru I v Ljubljani, Zgodovinski časopis 1-2, Ljubljana, 2014. 84-125.

[7] Olga Manojlović, Nav. delo, 209.

[8] U. Rajčević, Nav. delo, 186-187.

[9] France Stele, Problem spomeniškega varstva v Jugoslaviji, Jugoslovenski istorijski časopis br. 3-4, Beograd, 1935. 425-454; France Stele, Spomeniško varstvo v Jugoslavija, Jugoslovenski istorijski časopis br. 1-4, Beograd, 1936. 49-100.

[10] Isto, 187.

[11] Danka Damjanović, Skulptura, u: Umjetnost Bosne i Hercegovine 1924-1945, Umjetnička galerija BiH, sarajevo, 1985.

[12] Katarina Ambrozić, Jasna Jovanov, Risto Stijović, Bibliotekat grada Beograda, Beograd, 2006.

[13] Aleksandar Kadijević, Momir Korunović, Beograd, 1996.

Antimodernizam je čitavom našem društvu tokom prethodne decenije doneo velikih nevolja i zatiranje spomenika arhitekture, posebno kada su u pitanju objekti međuratnog modernizma. Skrećemo pažnju na jedan tužan, ali i opasan primer nepoznavanja i nepriznavanja domaće modernističke tradicije.

Novi Sad u svojoj nevelikoj istoriji arhitekture ima značajne primere međuratnog modernizma čiji je nastanak bio podstaknut odlukom da grad postane centar novoformirane Dunavske banovine (1929), kao i pojavom niza arhitekata koji su obrazovanje stekli u Budimpešti, Beču i Pragu. Od modernističkog arhitektonskog nasleđa međuratnog perioda ostalo je nekoliko izuzetnih dela javne i stambene arhitekture − Banovina arh. Brašovana i Sokolski dom, Klajnova i Tanurdžićeva palata arh. Tabakovića i dr. Kvalitetnih porodičnih kuća i vila koje su među glavnim tipovima međuratnog modernizma u arhitekturi bilo je malo, dok ih je većina naknadno prepravljana ili vremenom znatno devastirana. Za razliku od, recimo, Beograda, koji ima na desetine sličnih objekata koji bi ravnopravno mogli da nose epitet amblema međuratne arhitekture, u Novom Sadu sličnih objekta ima tek nekoliko. Tačnije, do skoro bile su samo četiri vile/kuće kandidata za zaštitu, kao izuzetnih arhitektonskih dela. Dve porodične vile prvog novosadskog arhitekte moderne Lazara Dunđerskog (Srbobran, 1881 − Opatija, 1952), vila Mirić iz 1931. godine, poznata kao „Gorenje”, u ulici Pavla Simića 10 i vila Gutman iz 1933. godine, danas Dečji dispanzer u ulici Vase Stajića 5. Ove vile arh. Dunđerskog predstavljaju ujedno i vrhunac vojvođanske međuratne arhitekture, estetski promišljene i izrazito savremene. Treći na listi modernističkih dela prodičnih objekata je kuća porodice Deđanski u Radničkoj ulici 29 iz 1934. godine, sa karakterističnom krovnom konstrukcijom, koju je projektovao najplodniji novosadski arhitekta Đorđe Tabaković (Arad, 1897 − Novi Sad, 1971). Četvrti objekat, vila ing. Gutmana iz 1938. godine, arhitekte Danila Kaćanskog (Srbobran, 1895 − Novi Sad, 1963), u kojoj se danas nalazi uprava PU „Radosno detinjstvo”, na uglu ulica Pavla Simića i Vojvođanskih brigada, nedavno je pretrpela prepravku i nadogradnju, čime je u potpunosti izgubila svoj prvobitni izgled jednog već klasičnog dela visokog modernizma koje je, u isto vreme, najavljivalo i pojavu minimalizma arhitektonskog izraza koji je svetsku arhitekturu zapljusnuo šezdesetih i sedamdesetih godina prethodnog stoleća. Zbog nekoliko desetina kvadratnih metara novog kancelarijskog prostora bespovratno je uništen jedan od arhitektonskih simbola zrelog modernizma u Novom Sadu.

Sva četiri pomenuta dela su dobila visoke ocene i o njima je pisano u stranoj stručnoj publicistici, u časopisu Do. Co. Mo. Mo. Journal (Eindhoven, Holandija). Kroz tekstove „Dorde Tabakovic, A modern Architect in Novi Sad” (No. 13/1995) i „Modern life in Yugoslavia − Two willas in Novi Sad, Vojvodina” (No. 21/1999) − prenetih u DaNS maja 1998 (br. 37/2002) – redakcija ovog eminentnog časopisa, koji se bavi isključivo međuratnom svetskom arhitekturom, navedene je objekte uvrstila u svoju evidenciju najuspelijih dela međuratnog arhitektonskog modernizma u Evropi. Novi Sad se ponosi svojim malobrojnim kućama − trščarama koje su preostale da svedoče o ljudima, načinu života i stanovanja iz druge polovine XIX veka i s početka XX veka. Biće nenadoknadiva katastrofa ako od arhitektonske produkcije porodičnih kuća i vila iz međuratnog perioda − nastalih pre samo nepunih sedamdeset godina − ne ostane makar nekoliko odabranih koje će svedočiti o stepenu arhitektonske misli stvaralaca i investitora toga doba. (Da podsetimo, u Novom Sadu i čitavoj Vojvodini sasvim su retka arhitektonska dela nastala u međuratnom periodu koja su stavljena pod zakonsku zaštitu.) Na taj način bi se ukazalo na prave i istinske arhitektonske vrednosti XX veka koje prevazilaze lokalne okvire i zaslužuju evropski tretman. Antimodernizam je čitavom našem društvu tokom prethodne decenije doneo velikih nevolja i zatiranje neistraženih spomenika, posebno kada su u pitanju objekti međuratnog modernizma. Slučaj sa nadogradnjom kuće arh. Kaćanskog predstavlja ujedno jedan tužan, ali i opasan primer nepoznavanja i nepriznavanja domaće modernističke tradicije. Zaštitom i prezentacijom jednog ovako reprezentativnog objekta naša bi sredina i arhitektura dobili na značenju u kontekstu svetske arhitektonske moderne. Kada bi se objektu još promenila namena, da postane, recimo, Muzej PTT-a, sa kompjutersko-komunikacijskim uslugama za stanovništvo i posetioce grada, onda bi proces zaštite ove nekada porodične vile, kao istinskog spomenika moderne arhitekture XX veka, bio opravdan i tehnološki zaokružen. Novi izgled objekta za koji odgovornost svakako snosi Gradski zavod za zaštitu spomenika kulture − nemaštovito ponavljanje rastera otvora nekadašnjeg prizemlja na današnjem spratu − posle svega rečenog, nema smisla komentarisati.

Vladimir Mitrović

Dnevnik 16. oktobar 2002, 14; DaNS, br. 41, Novi Sad, 2003, 54.