Vladimir Mitrović
U toku svog poludecenijskog boravka i profesionalnog delovanja u Novom Sadu, arhitekta Konstantin Petrovič Paris (Nikolajev, Rusija, 1887 – Kan, Francuska 1940), projektovao je, sam ili u saradnji sa kolegom (i zemljakom) arh. Georgijem N. Šreterom (Odesa, Rusija, 1888 – Santijago de Čile, 1976) desetak objekata raznih namena – porodične kuće, stambene i javne zgrade – koji su u gradsku arhitekturu uneli svežinu ruske graditeljske škole neoklasicizma i eklekticizma sa početka XX veka
U toku i posle okončanja Oktobarske revolucije, veliki broj ruskih građana, koji su u građanskom ratu bili označeni kao “beli”, emigrirao je iz zemlji stvorivši tako jednu od najbrojnijih emigrantskih skupina u novovekovnoj istoriji čovečanstva. “Beli Rusi” se razlilivaju po čitavoj Evropi, posebno se nastanivši u gradovima Nemačke, Francuske i Velike Britanije. Na poziv Kralja Aleksandra I (Karađorđevića) novosnovana država Kraljevina SHS / Kraljevine Jugoslavije biva otvorena za dolazak i nastanjivanje mnogobrojnih ruskih porodica koje su predstavljale prvi talas masovnog političkog progonstva sa početka XX veka. Rusi su u Srbiji i ostale delove Kraljevine pristizali između 1918-1920. godine, u dva talasa; prvo dolazi bogatiji sloj, aristokratija, visoki oficirski kor i viši komandni kadar “bele” ruske voske, koji je ubrzo nastavio ka bogatijim zemljama Evrope, a potom i svi ostali. Tokom drugog doseljeničkog talasa, u zemlju su pristigli i tu se nastanili, mnogobrojna tehnička inteligencija (arhitektii, inžerenji, tehničari), profesorski i nastavnički kadar, doktori medicine, i posebno, likovni umetnici (slikari, fresko slikari, mozaičari, scenografi i ostali). Ruski pozorišni umetnici izvođači su na srpske pozornice doneli duh svoje tradicije (režiseri, glumci, operski pevači, muzičari, balerine, koreografi, fotografi). Neki od naučnika (vizantolog Georgije Ostrogorski), pravnika (Kiril Taranovski) i umetnika (Stepan Kolesnikov – ‘’naš Šagal’’) postali su svetski priznati po delima nastalim u Kraljevini Jugoslaviji. Bežeći od stihije revolucije i građanskog rata u zemlju su stigli i pripadnici različitih društvenih grupacija carske Rusije, zemljoposednici, bankri, industrijalci, pripadnici administracija i mnogi drugi. U isto vreme, najviše je bilo običnih ljudi, vojnika, radnika, zanatlija i trgovaca. Stanodavcu u velikim gradovima potpuno se okreću Rusima, kao glavnim zakupcima. Od ukupnog stanovništva u Beogradu (nešto manje od 120 hiljada), po popisu iz 1921. godine, ruskih izbeglica je bilo čak oko 30 hiljada, što je u narednom vremenskom periodu bilo primetno u svakodnevnom životu jugoslovenske prestonice. Mada su se uglavnom naseljavali u Beogradu, bilo ih je i po srpskim i vojvođanskim provincijama, a znatno manje u drugim delovima tadašnje države. Prestolonaslednik Aleksandar (postaje kralj 17. avgusta 1921. godine), bio je najzaslužniji za srdačan prijem ruskih emigranata u Kraljevinu. Kralj je blagonaklono prihvatio ovu veliku rusku koloniju iz više razloga. Svoju ranu mladost i prvo obrazovanje stekao je u Rusiji kojoj je bio privržen do kraja života. Na topao prijem svakako su uticale i slovensko bratstvo, zajedničko pravoslavlje, kao i dobre veze među crkvenim institucijama. Istoričari smatraju da je i nesumljivo materijalno bogastvo viših emigranskih krugova omekšavalo stanovništvo i administraciju gradova i varoši, jedne još uvek zaostale zemlje. Kraljevina SHS je bila jedina evropska zemlja koja je prihvat “belih” izbeglica rešila na državnom i pravnom nivou i prihvatila ruske oficire, uključivši ih u svoju armiju u istim činovima. Čak je i ruska rublja jedno vreme korišćena ravnopravno sa dinarom. U svakom slučaju, najveći broj pristiglih Rusa, živeći znatno ispod svog nekadašnjeg statusa, planirao je da se u zemlji zadrži kratko, na studijama ili u tranzitu ka nekoj od zapadnih zemalja ili naivno verujći da će se vratiti nazad u svoju domovinu. U domaćoj se istoriografiji iz ideoloških razloga (prijateljstvo sa SSSR, potiskivanje domaćeg “nacionalizma” i sl) posle rata dugo vremena potiskivan doprinos ruskih emigranata razvoju nove Kraljevine SHS / Kraljevine Jugoslavije, posebno Srbije, jer se na njenoj teritoriji i naselio najveći broj pristiglih Rusa.
I pored toga, davno su uočeni pojedini objekti ruskih arhitekata od kojih su neki i posle rata nastavili svoju projektansku delatnost, kao Samojlov, na primer. Postoje brojne naučne studije koje su pratili i razmatrale ovu tematiku (O. Minić, B. Nestorović, B. Kojić, Ž. Škalamera, Z. Manević, B. Vujović, U. Martinović, M. Jovanović, A. Kadijević i drugi). U literaturi se, između ostalih, ističu se zbornici radova “Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka (Beograd 1994.), kao i knjiga poetičnog naziva “Rusi bez Rusije: srpski Rusi” (ur. Zoran Branković, Beograd-Novi Sad 1994.) koje veoma kvalitetno prikazuju stvaralaštva ruskih emigranata i njihovu ulogu u opštem kulturnom razvitku zemlje.
Prirodom stvari, stvaralaštvo arhitekata ostalo je najupečatljivije za naredna pokolenja. Arhitekti zaposleni pri Ministarstvu građevina, ali i po mnogobrojnim biroima i školama (Nikolaj Krasnov, Vasili Androsov, Grigorije Samojlov, Viktor Lukomski i brojni drugi) i njihova mnogobrojna dela privlačila su veću pažnju domaće istoriografije od početka osamdesetih. U tekstu “Doprinos ruskih neimara-emigranata srpskoj arhitekturi između dva rata” , u pomenutoj knjizi, istoričar arhitekture dr Aleksandar Kadijević, sažima doprinos ruskih graditelja srpskoj arhitekturi: ”Svesrdno prihvaćeni, ruski arhitekti su utisnuli svojevrstan pečat sopstvenog graditeljstva mnogim srpskim gradovima i selima. Zajedno sa našim neimarima obnovili i izgradili ratom opustošenu zemlju”. U predratnoj Jugoslaviji delovale su tri generacije ruskih graditelja među kojima je bilo oko 150 značajnijih arhitekata.
Poreklo i život pre Oktobarske Revolucije
O životnom putu arhitekte Konstantina Petroviča – Pariza de la Veleta (na planovima se potpisivao kao Konstantin Paris) detaljno smo upoznati zahvaljujući zapisu Alekseja Arsenjeva (Enciklopedija Novog Sada 19/2002. str. 112-114.) i njegovim kontaktima sa porodicom ruskog arhitekte, posebno sa mlađim sinom Mihajlom.
Arhitekta Konstantin Paris je rođen 11. januara 1877. godine u Nikolajevu, u ruskoj Harsonskoj guberniji. Potiče iz plemićske porodice sa juga Francuske, iz koje se proslavio Žan Parizo de la Velet (Veliki gospodar Malteških vitezova, vladao između 1557-1568. godine) po kome je glavni grad Malte – La Veleta – dobio ime. Konstantinov pradeda, Pjer-Aleksandar, napustio je domovinu u vreme Velike francuske revolucije (1789) i emigrirao u Rusiju. Konstantin Paris nije nastavio bogatu oficirsku tradiciju svoje porodice, dede Pavla, oca Petra i strica Mihajla, gradonačelnika Nikolajeva, već je završio Institut civilnih građevinskih inženjera (Imperatora Nikaolaja I) u Petrovgradu, čime je stekao diplomu samostalnog projektanta u domenu arhitekture i građevinarstva. Kao inžinjer i graditelj delovao u više ruskih gradova i oblasti. U vremenu pred Prvi svetski rat postaje glavni arhitekta-urbanista Jekatarinsko-slavske gubernije, današnje Dnjepro-petrovske oblasti u Ukrajini. Po izbijanju rata, 1914. godine, boravio je i radio na više frontova da bi potom učestvovao u građanskom ratu koji je usledio u Rusiji, u redovima “belih armija”. Posle pobede “crvenih revolucionarnih snaga” Konstantin, sa suprugom Marijom rođenom Maškovski i sinovima Aleksejem i Mihajlom, ukrcava na brod “Habzburg” u Odesi januara 1920. godine i napušta Rusiju da bi zajedno sa mnogobrojnim “belim” izbeglicama stgao u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Juna iste godine sa porodicom se nastanjuju u Novom Sadu.
Dolazak u grad
Građevinarsvo u Novom Sadu je u godinama posle Ujedinjenja bilo je skoro sasvim zamrlo. Malo se gradilo, više popravljalo. Međutim, posle samo par godina kasnije, prateći izveštaje gradske Građevinske komisije primećuje se polagani rast graditeljskih aktivnosti u gradu. Problem nedostatka stanova nije uspešno rešen tokom čitavog međuratnog perioda. Između 1920-1926. godine u gradu je podignuto više javnih zdanja i privatnih zgrada, kao i znatni broj porodičnih kuća u novim naseljima koja su organizovana na rubovima tadašnjeg gradskog atara. Pored zidarskih majstora koji su bili aktivni u predhodnom periodu (Anton Tikmajer, Ilija i Miloš Avramović, Nandor Cocek, Bela Peklo, Jakob Šmit i brojni drugi), početkom treće decenije pojavljuje se i više školovanih graditelja, arhitekata i inženjera (Aleksandar Aumaher, Bela Štajger-Kazal, Avgust Najer, Daka Popović, Stevan Radivojević, Emil Santo, Filip Šmit i drugi), kojima u našoj istoriografiji nije posvećena dovoljna pažnja.
Konstantin Paris po dolasku u Novi Sad dobija mesto arhitekte (II klase) u gradskoj Građevinskoj direkciji, gde je tih godina radilo više ruskih emigranata – inženjera i tehničara. Arh. Paris je u Novom Sadu gradio i projektovao samostalno i u saradnji sa Jurijem (Georgijem) N. Šreterom, mlađim pitomcem i kolegom sa Instituta u Petrovgradu. Ova dva ruska arhitekta bili su jedni od prvih školovani graditelji koji su delovali na području grada. Mada se kratko zadržao u Novom Sadu, arh.Paris je imao, po obimu malu, ali po značaju i lepoti, uspešnu graditeljsku karijeru. Decembra 1924. godine, znači posle samo nepunih pet građevinskih sezona provedenih u Novom Sadu, Konstantin Paris se sa porodicom seli u Italiju, a ubrzo potom u Francusku, postojbinu svojih predaka. Najpre je radio kao inženjer u fabrici “Sitroen” a kasnije i kao profesionalni graditelj i arhitekta. Učestvovao je u projektovanju i podizanju poznatog Ruskog doma (pansiona) u Sen-Ženevjev de Boa, kraj Pariza. Početkom tridesetih godina Konstantin se ponovo seli u Kan, gde umire od tuberkoloze, 13. aprila 1940. godine.
Porodične kuće i najamne zgrade
Prve objekte koje je projektovao po dolasku u grad bile su dve istovetne porodične kuće u Sarajevskoj ulici br. 3. i 5. Po očuvanim planovima (iz Tehničke arhive Skupštine grada / TASG), koji potiču iz 1921. godine, kuće su prvobitno podignute za trgovačku porodicu braće Đukić. Iz iste, ili pak sledeće godine, verovatno potiče i kuća u Teslinoj ulici br. 10. koje su svojim mirnim, eklektičkim izgledom sa masivnim prislonjenim stubovima ispunili očekivanja zahtevnih poručioca. Umirene klasicističke forme nenametljivo su ukomponovane u strukturu i plastični ukras ovih porodičnih zdanja, koje su ujedno i jedne od prvih podignutih u novim delovima ondašnjeg grada. Između 1921-1923. godine Paris, sam i u saradnji sa Šreterom, projektuje i gradi tri višesptane stambene zgrade u samom centru grada. Takođe za porodicu Đukić, arhitekti Paris i Šreter, podižu verovatnu jednu od prvih posleratnih zgrada sa više stambenih jedinica, što je ujedno bio pionirski poduhvat obnavljanja ideje kolektivnog stanovanja, koja je usred ratnih nedaća potpuno zamrla u Novom Sadu. U jednostvno ukrašenoj fasadi zgrade u ulici Laze Telečkog i njenim plitkim aplikacijama prepoznajemo stil poznog arhitektonskog akademizma, koji su ruski arhitekti uneli u domaće graditeljstvo. Znatno bogatije strukture i fasadnog ukrasa su dve stambene zgrade u neposrednoj okolini Miletićeve ulice (br. 13. i 17.), građene između 1921-1923. godine, od kojih je jedna podignuta za istog investitora za koga su ruski arhitekti već gradili u više navrata. Oba stambena objekta u novosadsku arhitekturu donela su odsjaj petrovrgradskog arhitektonskog akademizma i eklekticizma. Dve velike kuće u Miletićevoj ulici građene su u eklektičkom maniru, verovatno i pod uticajem poručioca. Kitnjasti ukras, koncentrisan oko otvora i na vencima, obogaćen je efektnim fasadnim ispustima, erkerima i balkonima. Ima se utisak da je arhitekta, za samo nekoliko godina boravka u Novom Sadu, dobro upoznao zatečen graditeljski fond. Dodir sa lokalnom tradicijom je i kibic-fenster, poznati amblem građanskih kuća u Vojvodini.
Zgrada u Miletićevoj 17, stambena trospratnica sa poslovnim prizemljem, zamišljena je sa ukrasnim repertoarom sastavljenim od elemenata profane neogotike, koje često srešemo na teritoriji Bačke, na gra|anskim kućama i parohijskim domovima podizanim uz nove katoličke i protestanske crkve između osamdesetih godina XIX veka i 1914. godine. Međutim, Parisova kuća je veoma uspela gradska interpolacija, koja prateći kitnjasti stil zatečene okoline (zgrada Srpski kreditni zavod, F. Woruda, 1895; dogradnja 1925) donosi duh tzv. “venecijanske gotike”, u kojoj se više slavio čovek i njegove estetske potrebe, nego sama vera. Dva velika izloga u prizemlju, jedan originalni – drvena kaseta izloga verovatno potiče iz vremena okončanja gradnje – drugi ultramoderni, od aluminijuma i sjajnog lima, posve normalno i efektno funkcionišu u svojim različitostima.
Javna zdanja
Na početku dvadesetih godina u Novom Sadu je sasvim malo preko potrebnih javnih objekata, škola i bolnica, zgrada državne ili upravne namene. U peridu svog boravka u Novom Sadu arh. Paris je u saradnji sa Šreterom projektovao i, verovatno, do svog odlaska i nadzirao gradnju tri za grad značajna objekata: Građevinske direkcije, Doma zdravlja i Oficirskog doma na dunavskoj obali. Ipak, kako izgleda, Paris nije dočekao okončanja gradnje svih objekta na čijem je projektovanju radio. Zgrada nekadašnje Građevinske direkcije u Školskoj ulici (danas deo Elektrotehničke škole “Mihajlo Pupin”) neoklasicističko je delo, gde je sistem ukrasa i simetrije sproveden od kraja. U zgradi se duže vremena nalazilo sedište gradske gra|evinske direkcije. Dom narodnog zdravlja (1923) je svojom elegantnom simetrično zaobljenom fasadom sa stubovima i skromnom ulaznom partijom jedno sasvim novo, “optimističko” viđenje utilitarnog zdravstvenog objekta na ovim prostorima. Sve odlike eklektike sa Doma zdravlja srešemo i na objektu Oficirskog doma (1923-26), na obali Dunava. Ipak, Oficirski dom je, i po nameni, bogatije struktre i naglašene ulazne partije. Svečan i elegantan spoljašnji izgled prenet je i u unutrašnjost. Tokom proleća 1927. godine u zgradi je izbio požar ali je već u leto iste godine Oficirski dom detaljno obnovljen i pretvoren u “prijatnu i elegantnu ustanovu sa modernim i praktičnim uređenjem i namešatajem”.
Svi ovi objekti projektovani su i zamišljeni sa krajnje iskorišćenim prostornim kapacitetima, naravno za ondašnje vreme, mada i danas uglavnom služe svojim prvobitnim namenama. Mada se u dokumentaciji koja je pratila ovaj veliki i značajni gradski i vojni objekat kao projektant pominje samo Georgije N. Šreter (1923. a potom i 1925. godine kada se i izdaje dozvola za gradnju Doma oficira, uz odgovornog inženjera Aleksandra Šumahera) velika je verovatnoća da je kasnije izveden projekat plod ranije saradnje i zajedničkog rada dvojice zemljaka i kolega, Šretera i Parisa.
Odabrana literatura: O. Minić, Razvoj Beograda i njegova arhitektura između dva rata, Godišnjak Muzeja grada Beograda br. II, 1954; Ž. Škalamera, Obnova “srpskog stila” u arhitekturi, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske br. 5, Novi Sad, 1969; M. Lečić, Izgradnja i obnova crkava i manastira u: Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971; Srpska arhitektura 1900-1970 (ur. Z. Manević), Muzej savremene umetnosti, Beograd, 1972; B. Nestorović, Postakademizam u arhitekturi Beograda, Godišnjak grada Beograda br. XX, Beograd, 1973; B. Vujović, Crkveni spomenici na području grada Beograda I, II, Saopštenja br. XII-XIII, Beograd, 1973; B. Kojić, Arhitektura između dva svetska rata u: Istorija Beograda II, Beograd, 1974; B. Nestorović, Graditelji Beograda 1919-1941. godine u: Istorija Beograda III, Beograd, 1974; E. I. Kiričenko, Russkai arhitektura 1830-1910-h godov, Moskva, 1978; B. Vujović, Stjepan Fjodorovič Kolesnikov (1879-1955), Sveske br. 5-6, Beograd, 1978; U. Martinović, Moderna Beograda – Arhitektura Srbije između dva rata, Narodna knjiga, Beograd, 1971; B. Kojić, Društveni uslovi razvitka arhitektonske struke u Beogradu 1920-1940. godine, SANU, Beograd, 1979; Ž. Škalamera, Arhitekta Nikola Krasnov (1864-1939), Sveske br. 14, Beograd, 1983; B. Trpković, Stari dvor na Dedinju, Sveske 16, Beograd, 1985; Z. Manević, Srpska arhitektura XX veka u: Arhitektura XX vijeka, Beograd-Zagreb-Mostar, 1986; M. Jovanović, Srpsko crkvemo graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd, Kragujevac, 1987; M. Živković, Graditelji Niša, Niš, 1993; M. V. Ivanović, Dvorovi na Dedinju, Srpski zabranjen grad, Beograd, 1993; A. Kadijević, Prilog proučavanju dela arhitekte Nikolaja Krasnova u Jugoslaviji (1922-1939), Saopštenja XXVI, Beograd, 1994; A. Kadijević, Crkve arhitekte Vasilija Androsova u Leskovcu i okolini, Leskovački zbornik XXXV, Leskovac, 1995; M. Milanović, Graditeljska delatnost Grigorija Samojlova u Leskovcu i okolini, isto; A. Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi, Beograd, 1997. M. Prosen, Prilog poznavanju beogradskog opusa Grigorija I. Samojlova, Nasleđe br. 3, Beograd, 2001; V. Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, MSUV, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010. 138-144, 383.