Vladimir Mitrović

August Najar, graditelj (Titel, 1883 – Ankara, Turska, 1932)

O životu i školovanju Augusta Najara (August Naujahr) do danas nije pronađeno niti prikupljeno mnogo podataka. Rođen je u Titelu 1883. godine gde je i sahranjen posle iznenadne smrti u turskoj prestonici Ankari. U bogatoj novosadskoj arhitvskoj građi, koja je pohranjena u Istorijskom arhivu Novog Sada, Najar se pominje u vremenskom periodu između 1920-1928. godine kao građevinar (graditelj, civilni neimar, zidarski majstor) što premalo govori o mestu i vrsti obrazovanja koja je mora sticati na samom prelazu vekova, verovatno u nekoj od prestonica tehničkog i graditeljskog obrazovanja Austro-Ugarske monarhije. U Novom Sadu u periodu svog kratkog boravka projektovao je nekoliko privatnih kuća i vila (u ulici Pavla Simića, 1927) stambenih zgrada (ulica Braće Ribnikara, 1925), manjih industrijskih postrojenja (Tvornica za proizvodnju hartije za izolaciju u Radničkoj ulici, 1926. kasnije srušena) i zanatskih radionica. Od većih, javnih objekata sa sigurnošću se može tvrditi da je Najar projektovao i podigao zgrada Obdaništa prostestanske dece (1922), smeštenu uz Protestansku crkvu u ulici Pap Pavla i zgradu bioskopa Apolo, objekta kasnije poznatog kao Bioskop Doma JNA, u neposrednoj blizini SNP-a, građenog između 1923-1924. godina. Posle 1928. godine u novosadskoj arhivskoj građi više se ne sreće njegovo ime što navodi na zaključak da je graditeljsku aktivnost nastavio u Ankari, gde je i preminuo 1932. godine kako stoji na njegovom spomeniku na titelskom katoličkom groblju.

Najerova graditeljska dela odlikuje se eklektičkim pristupom projektovanju, strogom geometrijskom podelom fasadnog platna i znatskom solidnošću izrade. Pripadao je malobrojnim, školovanim graditeljima koji su u Novom Sadu pronašli angažman u vremenu posle okončanja Prvog svetskog rata. Dok je projekt za bioskopsku salu rađen pod jakim uticajem eklektike i neostilova druge polovine XIX veka – u snažnim masama i čvrstom arhitektonskom ritmu, projekat za dečje obdanište zamišljen sasvim u duhu ukrasnog repertoara mađarske secesije. Ipak, sveden ukras plitkih profilacija, oštri zabati i naglašene, strme krovne ravni, asosiraju na lokalnu varijantu arhitekture Ar Nuov-a, severnjačke verzije Stila 1900-te godine. Po nepotvrđenim podacima August Najar je projektant i graditelj Gradske kuće u Titelu.

Planovi: Projekti za bioskop: IANS F.150.24970/1923; Građevinska dozvola za obdanište: IANS F.150.21212/1922.

Dokumenti: D. Stupar, Gradsko poglavarstvo Novi Sad (1919-1941), Katalog dokumenata (1919-1925) sv. I, Istorijski arhiv Novog Sada, Novi Sad 1987. (Dokumenti br. 263, 450, 459, 595, 635, 723, 742, 830, 998); D. Stupar, R. Terljuk, Gradsko poglavarstvo – Novi Sad (1919-1941), Katalog dokumenata (1926-1927) sv. II, Istorijski arhiv Novog Sada, Novi Sad 1988. (Dokumenti br. 38, 136, 846, 1157)

Vladimir Mitrović

U toku svog poludecenijskog boravka i profesionalnog delovanja u Novom Sadu, arhitekta Konstantin Petrovič Paris (Nikolajev, Rusija, 1887 – Kan, Francuska 1940), projektovao je, sam ili u saradnji sa kolegom (i zemljakom) arh. Georgijem N. Šreterom (Odesa, Rusija, 1888 – Santijago de Čile, 1976) desetak objekata raznih namena – porodične kuće, stambene i javne zgrade – koji su u gradsku arhitekturu uneli svežinu ruske graditeljske škole neoklasicizma i eklekticizma sa početka XX veka

 U toku i posle okončanja Oktobarske revolucije, veliki broj ruskih građana, koji su u građanskom ratu bili označeni kao “beli”, emigrirao je iz zemlji stvorivši tako jednu od najbrojnijih emigrantskih skupina u novovekovnoj istoriji čovečanstva. “Beli Rusi” se razlilivaju po čitavoj Evropi, posebno se nastanivši u gradovima Nemačke, Francuske i Velike Britanije. Na poziv Kralja Aleksandra I (Karađorđevića) novosnovana država Kraljevina SHS / Kraljevine Jugoslavije biva otvorena za dolazak i nastanjivanje mnogobrojnih ruskih porodica koje su predstavljale prvi talas masovnog političkog progonstva sa početka XX veka. Rusi su u Srbiji i ostale delove Kraljevine pristizali između 1918-1920. godine, u dva talasa; prvo dolazi bogatiji sloj, aristokratija, visoki oficirski kor i viši komandni kadar “bele” ruske voske, koji je ubrzo nastavio ka bogatijim zemljama Evrope, a potom i svi ostali. Tokom drugog doseljeničkog talasa, u zemlju su pristigli i tu se nastanili, mnogobrojna tehnička inteligencija (arhitektii, inžerenji, tehničari), profesorski i nastavnički kadar, doktori medicine, i posebno, likovni umetnici (slikari, fresko slikari, mozaičari, scenografi i ostali). Ruski pozorišni umetnici izvođači su na srpske pozornice doneli duh svoje tradicije (režiseri, glumci, operski pevači, muzičari, balerine, koreografi, fotografi). Neki od naučnika (vizantolog Georgije Ostrogorski), pravnika (Kiril Taranovski) i umetnika (Stepan Kolesnikov – ‘’naš Šagal’’) postali su svetski priznati po delima nastalim u Kraljevini Jugoslaviji. Bežeći od stihije revolucije i građanskog rata u zemlju su stigli i pripadnici različitih društvenih grupacija carske Rusije, zemljoposednici, bankri, industrijalci, pripadnici administracija i mnogi drugi. U isto vreme, najviše je bilo običnih ljudi, vojnika, radnika, zanatlija i trgovaca. Stanodavcu u velikim gradovima potpuno se okreću Rusima, kao glavnim zakupcima. Od ukupnog stanovništva u Beogradu (nešto manje od 120 hiljada), po popisu iz 1921. godine, ruskih izbeglica je bilo čak oko 30 hiljada, što je u narednom vremenskom periodu bilo primetno u svakodnevnom životu jugoslovenske prestonice. Mada su se uglavnom naseljavali u Beogradu, bilo ih je i po srpskim i vojvođanskim provincijama, a znatno manje u drugim delovima tadašnje države. Prestolonaslednik Aleksandar (postaje kralj 17. avgusta 1921. godine), bio je najzaslužniji za srdačan prijem ruskih emigranata u Kraljevinu. Kralj je blagonaklono prihvatio ovu veliku rusku koloniju iz više razloga. Svoju ranu mladost i prvo obrazovanje stekao je u Rusiji kojoj je bio privržen do kraja života. Na topao prijem svakako su uticale i slovensko bratstvo, zajedničko pravoslavlje, kao i dobre veze među crkvenim institucijama. Istoričari smatraju da je i nesumljivo materijalno bogastvo viših emigranskih krugova omekšavalo stanovništvo i administraciju gradova i varoši, jedne još uvek zaostale zemlje. Kraljevina SHS je bila jedina evropska zemlja koja je prihvat “belih” izbeglica rešila na državnom i pravnom nivou i prihvatila ruske oficire, uključivši ih u svoju armiju u istim činovima. Čak je i ruska rublja jedno vreme korišćena ravnopravno sa dinarom. U svakom slučaju, najveći broj pristiglih Rusa, živeći znatno ispod svog nekadašnjeg statusa, planirao je da se u zemlji zadrži kratko, na studijama ili u tranzitu ka nekoj od zapadnih zemalja ili naivno verujći da će se vratiti nazad u svoju domovinu. U domaćoj se istoriografiji iz ideoloških razloga (prijateljstvo sa SSSR, potiskivanje domaćeg “nacionalizma” i sl) posle rata dugo vremena potiskivan doprinos ruskih emigranata razvoju nove Kraljevine SHS / Kraljevine Jugoslavije, posebno Srbije, jer se na njenoj teritoriji i naselio najveći broj pristiglih Rusa.

I pored toga, davno su uočeni pojedini objekti ruskih arhitekata od kojih su neki i posle rata nastavili svoju projektansku delatnost, kao Samojlov, na primer. Postoje brojne naučne studije koje su pratili i razmatrale ovu tematiku (O. Minić, B. Nestorović, B. Kojić, Ž. Škalamera, Z. Manević, B. Vujović, U. Martinović, M. Jovanović, A. Kadijević i drugi). U literaturi se, između ostalih, ističu se zbornici radova “Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka (Beograd 1994.), kao i knjiga poetičnog naziva “Rusi bez Rusije: srpski Rusi” (ur. Zoran Branković, Beograd-Novi Sad 1994.) koje veoma kvalitetno prikazuju stvaralaštva ruskih emigranata i njihovu ulogu u opštem kulturnom razvitku zemlje.

Prirodom stvari, stvaralaštvo arhitekata ostalo je najupečatljivije za naredna pokolenja. Arhitekti zaposleni pri Ministarstvu građevina, ali i po mnogobrojnim biroima i školama (Nikolaj Krasnov, Vasili Androsov, Grigorije Samojlov, Viktor Lukomski  i brojni drugi) i njihova mnogobrojna dela privlačila su veću pažnju domaće istoriografije od početka osamdesetih. U tekstu “Doprinos ruskih neimara-emigranata srpskoj arhitekturi između dva rata” , u pomenutoj knjizi, istoričar arhitekture dr Aleksandar Kadijević, sažima doprinos ruskih graditelja srpskoj arhitekturi: ”Svesrdno prihvaćeni, ruski arhitekti su utisnuli svojevrstan pečat sopstvenog graditeljstva mnogim srpskim gradovima i selima. Zajedno sa našim neimarima obnovili i izgradili ratom opustošenu zemlju”. U predratnoj Jugoslaviji delovale su tri generacije ruskih graditelja među kojima je bilo oko 150 značajnijih arhitekata.

Poreklo i život pre Oktobarske Revolucije

O životnom putu arhitekte Konstantina Petroviča – Pariza de la Veleta (na planovima se potpisivao kao Konstantin Paris) detaljno smo upoznati zahvaljujući zapisu Alekseja Arsenjeva (Enciklopedija Novog Sada 19/2002. str. 112-114.) i njegovim kontaktima sa porodicom ruskog arhitekte, posebno sa mlađim sinom Mihajlom.

Arhitekta Konstantin Paris je rođen 11. januara 1877. godine u Nikolajevu, u ruskoj Harsonskoj guberniji. Potiče iz plemićske porodice sa juga Francuske, iz koje se proslavio Žan Parizo de la Velet (Veliki gospodar Malteških vitezova, vladao između 1557-1568. godine) po kome je glavni grad Malte – La Veleta – dobio ime. Konstantinov pradeda, Pjer-Aleksandar, napustio je domovinu u vreme Velike francuske revolucije (1789) i emigrirao u Rusiju. Konstantin Paris nije nastavio bogatu oficirsku tradiciju svoje porodice, dede Pavla, oca Petra i strica Mihajla, gradonačelnika Nikolajeva, već je završio Institut civilnih građevinskih inženjera (Imperatora Nikaolaja I) u Petrovgradu, čime je stekao diplomu samostalnog projektanta u domenu arhitekture i građevinarstva. Kao inžinjer i graditelj delovao u više ruskih gradova i oblasti. U vremenu pred Prvi svetski rat postaje glavni arhitekta-urbanista Jekatarinsko-slavske gubernije, današnje Dnjepro-petrovske oblasti u Ukrajini. Po izbijanju rata, 1914. godine, boravio je i radio na više frontova da bi potom učestvovao u građanskom ratu koji je usledio u Rusiji, u redovima “belih armija”. Posle pobede “crvenih revolucionarnih snaga” Konstantin, sa suprugom Marijom rođenom Maškovski i sinovima Aleksejem i Mihajlom,  ukrcava  na brod “Habzburg” u Odesi januara 1920. godine i napušta Rusiju da bi zajedno sa mnogobrojnim “belim” izbeglicama stgao u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Juna iste godine sa porodicom se nastanjuju u Novom Sadu.

 Dolazak u grad

 Građevinarsvo u Novom Sadu je u godinama posle Ujedinjenja bilo je skoro sasvim zamrlo. Malo se gradilo, više popravljalo. Međutim, posle samo par godina kasnije, prateći izveštaje gradske Građevinske komisije primećuje se polagani rast graditeljskih aktivnosti u gradu. Problem nedostatka stanova nije uspešno rešen tokom čitavog međuratnog perioda. Između 1920-1926. godine u gradu je podignuto više javnih zdanja i privatnih zgrada, kao i znatni broj porodičnih kuća u novim naseljima koja su organizovana na rubovima tadašnjeg gradskog atara. Pored zidarskih majstora koji su bili aktivni u predhodnom periodu (Anton Tikmajer, Ilija i Miloš Avramović, Nandor Cocek, Bela Peklo, Jakob Šmit i brojni drugi), početkom treće decenije pojavljuje se i više školovanih graditelja, arhitekata i inženjera (Aleksandar Aumaher, Bela Štajger-Kazal, Avgust Najer, Daka Popović, Stevan Radivojević, Emil Santo, Filip Šmit i drugi), kojima u našoj istoriografiji nije posvećena dovoljna pažnja.

Konstantin Paris po dolasku u Novi Sad dobija mesto arhitekte (II klase) u gradskoj Građevinskoj direkciji, gde je tih godina radilo više ruskih emigranata – inženjera i tehničara. Arh. Paris je u Novom Sadu gradio i projektovao samostalno i u saradnji sa Jurijem (Georgijem) N. Šreterom, mlađim pitomcem i kolegom sa Instituta u Petrovgradu. Ova dva ruska arhitekta bili su jedni od prvih školovani graditelji koji su delovali na području grada. Mada se kratko zadržao u Novom Sadu, arh.Paris je imao, po obimu malu, ali po značaju i lepoti, uspešnu graditeljsku karijeru. Decembra 1924. godine, znači posle samo nepunih pet građevinskih sezona provedenih u Novom Sadu, Konstantin Paris se sa porodicom seli u Italiju, a ubrzo potom u Francusku, postojbinu svojih predaka. Najpre je radio kao inženjer u fabrici “Sitroen” a kasnije i kao profesionalni  graditelj i arhitekta. Učestvovao je u projektovanju i podizanju poznatog Ruskog doma (pansiona) u Sen-Ženevjev de Boa, kraj Pariza. Početkom tridesetih godina Konstantin se ponovo seli u Kan, gde umire od tuberkoloze, 13. aprila 1940. godine.

Porodične kuće i najamne zgrade

Prve objekte koje je projektovao po dolasku u grad bile su dve istovetne porodične kuće u Sarajevskoj ulici br. 3. i 5.  Po očuvanim planovima (iz Tehničke arhive Skupštine grada / TASG), koji potiču iz 1921. godine, kuće su prvobitno podignute za trgovačku porodicu braće Đukić. Iz iste, ili pak sledeće godine, verovatno potiče i kuća u Teslinoj ulici br. 10. koje su svojim mirnim, eklektičkim izgledom sa masivnim prislonjenim stubovima ispunili očekivanja zahtevnih poručioca. Umirene klasicističke forme nenametljivo su ukomponovane u strukturu i plastični ukras ovih porodičnih zdanja, koje su ujedno i jedne od prvih podignutih u novim delovima ondašnjeg grada. Između 1921-1923. godine Paris, sam i u saradnji sa Šreterom, projektuje i gradi tri višesptane stambene zgrade u samom centru grada. Takođe za porodicu Đukić, arhitekti Paris i Šreter, podižu verovatnu jednu od prvih posleratnih zgrada sa više stambenih jedinica, što je ujedno bio pionirski poduhvat obnavljanja ideje kolektivnog stanovanja, koja je usred ratnih nedaća potpuno zamrla u Novom Sadu. U jednostvno ukrašenoj fasadi  zgrade u ulici Laze Telečkog i njenim plitkim aplikacijama prepoznajemo stil poznog arhitektonskog akademizma, koji su ruski arhitekti uneli u domaće graditeljstvo. Znatno bogatije strukture i fasadnog ukrasa su dve stambene zgrade u neposrednoj okolini Miletićeve ulice (br. 13. i 17.), građene između 1921-1923. godine, od kojih je jedna podignuta za istog investitora za koga su ruski arhitekti već gradili u više navrata. Oba stambena objekta u novosadsku arhitekturu donela su odsjaj petrovrgradskog arhitektonskog akademizma i eklekticizma. Dve velike kuće u Miletićevoj ulici građene su u eklektičkom maniru, verovatno i pod uticajem poručioca. Kitnjasti ukras, koncentrisan oko otvora i na vencima, obogaćen je efektnim fasadnim ispustima, erkerima i balkonima. Ima se utisak da je arhitekta, za samo nekoliko godina boravka u Novom Sadu, dobro upoznao zatečen graditeljski fond. Dodir sa lokalnom tradicijom je i kibic-fenster, poznati amblem građanskih kuća u Vojvodini.

Zgrada u Miletićevoj 17, stambena trospratnica sa poslovnim prizemljem, zamišljena je sa ukrasnim repertoarom sastavljenim od elemenata profane neogotike, koje često srešemo na teritoriji Bačke, na gra|anskim kućama i parohijskim domovima podizanim uz nove katoličke i protestanske crkve između osamdesetih godina XIX veka i 1914. godine. Međutim, Parisova kuća je veoma uspela gradska interpolacija, koja prateći kitnjasti stil zatečene okoline (zgrada Srpski kreditni zavod, F. Woruda, 1895; dogradnja 1925) donosi duh tzv. “venecijanske gotike”, u kojoj se više slavio čovek i njegove estetske potrebe, nego sama vera. Dva velika izloga u prizemlju, jedan originalni – drvena kaseta izloga verovatno potiče iz vremena okončanja gradnje – drugi ultramoderni, od aluminijuma i sjajnog lima, posve normalno i efektno funkcionišu u svojim različitostima.

Javna zdanja

Na početku dvadesetih godina u Novom Sadu je sasvim malo preko potrebnih javnih objekata, škola i bolnica, zgrada državne ili upravne namene. U peridu svog boravka u Novom Sadu arh. Paris je u saradnji sa Šreterom projektovao i, verovatno, do svog odlaska i nadzirao gradnju tri za grad značajna objekata: Građevinske direkcije, Doma zdravlja i Oficirskog doma na dunavskoj obali. Ipak, kako izgleda, Paris nije dočekao okončanja gradnje svih objekta na čijem je projektovanju radio. Zgrada nekadašnje Građevinske direkcije u Školskoj ulici (danas deo Elektrotehničke škole “Mihajlo Pupin”) neoklasicističko je delo, gde je sistem ukrasa i simetrije sproveden od kraja. U zgradi se duže vremena  nalazilo sedište gradske gra|evinske direkcije. Dom narodnog zdravlja (1923) je  svojom elegantnom simetrično zaobljenom fasadom sa stubovima i skromnom ulaznom partijom jedno sasvim novo, “optimističko” viđenje utilitarnog zdravstvenog objekta na ovim prostorima. Sve odlike eklektike sa Doma zdravlja srešemo i na objektu Oficirskog doma (1923-26), na obali Dunava. Ipak, Oficirski dom je, i po nameni, bogatije struktre i naglašene ulazne partije. Svečan i elegantan spoljašnji izgled prenet je i u unutrašnjost. Tokom proleća 1927. godine u zgradi je izbio požar ali je već u leto iste godine Oficirski dom detaljno obnovljen i pretvoren u “prijatnu i elegantnu ustanovu sa modernim i praktičnim uređenjem i namešatajem”.

Svi ovi objekti projektovani su i zamišljeni sa krajnje iskorišćenim prostornim kapacitetima, naravno za ondašnje vreme, mada i danas uglavnom služe svojim prvobitnim namenama. Mada se u dokumentaciji koja je pratila ovaj veliki i značajni gradski i vojni objekat kao projektant pominje samo Georgije N. Šreter (1923. a potom i 1925. godine kada se i izdaje dozvola za gradnju Doma oficira, uz odgovornog inženjera Aleksandra Šumahera) velika je verovatnoća da je kasnije izveden projekat plod ranije saradnje i zajedničkog rada dvojice zemljaka i kolega, Šretera i Parisa.

Odabrana literatura: O. Minić, Razvoj Beograda i njegova arhitektura između dva rata, Godišnjak Muzeja grada Beograda br. II, 1954;  Ž. Škalamera, Obnova “srpskog stila” u arhitekturi, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske br. 5, Novi Sad, 1969; M. Lečić, Izgradnja i obnova crkava i manastira u: Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971; Srpska arhitektura 1900-1970 (ur. Z. Manević), Muzej savremene umetnosti, Beograd, 1972;  B. Nestorović, Postakademizam u arhitekturi Beograda, Godišnjak grada Beograda br. XX, Beograd, 1973;  B. Vujović, Crkveni spomenici na području grada Beograda I, II, Saopštenja br. XII-XIII, Beograd, 1973;  B. Kojić, Arhitektura između dva svetska rata u: Istorija Beograda II, Beograd, 1974;  B. Nestorović, Graditelji Beograda 1919-1941. godine u: Istorija Beograda III, Beograd, 1974;  E. I. Kiričenko, Russkai arhitektura 1830-1910-h godov, Moskva, 1978; B. Vujović, Stjepan Fjodorovič Kolesnikov (1879-1955), Sveske br. 5-6, Beograd, 1978; U. Martinović, Moderna Beograda – Arhitektura Srbije između dva rata, Narodna knjiga, Beograd, 1971; B. Kojić, Društveni uslovi razvitka arhitektonske struke u Beogradu 1920-1940. godine, SANU, Beograd, 1979; Ž. Škalamera, Arhitekta Nikola Krasnov (1864-1939), Sveske br. 14, Beograd, 1983; B. Trpković, Stari dvor na Dedinju, Sveske 16, Beograd, 1985; Z. Manević, Srpska arhitektura XX veka u: Arhitektura XX vijeka, Beograd-Zagreb-Mostar, 1986;  M. Jovanović, Srpsko crkvemo graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd, Kragujevac, 1987;  M. Živković, Graditelji Niša, Niš, 1993;  M. V. Ivanović, Dvorovi na Dedinju, Srpski zabranjen grad, Beograd, 1993; A. Kadijević, Prilog proučavanju dela arhitekte Nikolaja Krasnova u Jugoslaviji (1922-1939), Saopštenja XXVI, Beograd, 1994; A. Kadijević, Crkve arhitekte Vasilija Androsova u Leskovcu i okolini, Leskovački zbornik XXXV, Leskovac, 1995;  M. Milanović, Graditeljska delatnost Grigorija Samojlova u Leskovcu i okolini, isto; A. Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi, Beograd, 1997. M. Prosen, Prilog poznavanju beogradskog opusa Grigorija I. Samojlova, Nasleđe br. 3, Beograd, 2001; V. Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, MSUV, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010. 138-144, 383.

Vladimir Mitrović

Mada je (proto) urbanistička delatnost u Novom Sadu bila razvijena i u godinama pre Prvog svetskog rata, u prvoj posleratnoj godini nastaje skica, kako je naziva Ljubinko Pušić, koja je manje govorila o konceptu razvoja grada a više bila rezultat zemljišne politike i privatnih interesa krupnog kapitala (Pregledni plan Novog Sada / Ujvidek, antnezetiterkape, 1:10000, 1919). Jedan dokument iz Istorijskog arhiva Novog Sada (F.150.59985/1929), dopis Saveta grada od 1. novembra 1929. godine, donosi informaciju o postojanju Regulacionog plana Novog Sada odobrenog još od bivšeg ugarskog Ministarstva Unutrašnjeg dela 4. septembra 1918. godine. Najznačajniji plan koji se može jače vezati za ranu urbanističku problematiku nastaje 1920. godine ali o njemu nema materijalnih tragova. Jedan od njegovih autora, inž. David Daka Popović (1886-1967) daje nešto detaljniji opis plana na predavanju održanom pred Prosvetnim odborom Matice srpske (30. januara) gde kaže da će Novi Sad biti oblasni centar Vojvodine i da mu treba još oko dvadeset monumentalnih zgrada kao i mesto za muzej, pozorište, pijacu, školske i zdravstvene zgrade a da će, za nekoliko decenija, grad konačno sići na Dunav. Od značajnih postavki treba posebno istaći predviđanja za proširenje Novog Sada prema Dunavu (tzv. Mali Liman), lokaciju za pristanište, pored Petrovaradinskog mosta i izgradnju mosta ka Sremskoj Kamenici. Pregledni plan Novog Sada iz 1930. (Biblioteka Matice srpske, Urbanistički zavod Novi Sad) predstavlja određenu refleksiju prethodnog ali svakako da čini prekretnicu u urbanističkom razvoju grada.

Akcija za donošenje Regulacionog plana Novog Sada počela je sredinom 1935. godine kada je Ministarstvo finansija odobrilo Gradskom poglavarstvu sredstva za njegovu izradu. Prema novom regulacionom planu, piše novosadski Dan (10. septembra 1935) u tekstu pod nazivom “Novi Sad bliske budućnosti”, grad će iz osnove izmeniti svoj izgled i dobiće izgled jednog moderno uređenog evropskog grada. U podnaslovima teksta se iznose i neka od glavna pitanja budućeg plana – Granice regulacionog plana, Slika budućeg izgleda grada, Sajmište i pijace, Veliki Liman će postati sportski kraj, Parkovi, skverovi i šume, Koncentracija groblja svih konfesija, Železnica i saobraćaj itd. Tokom naredne godine u štampi je objavljeno još nekoliko tekstova koji su najavljivali dopunu ovih zadataka. Prvo doneti i rešiti pitanje regulacionog plana, piše nedeljnik Novi Sad (14. februar 1937) u tekstu ‘’Komunalna politika i urbanizacija grada’’, pa onda kanalizacije i vodovoda, popločavanja ulica, prosecanje i proširivanje novih, eksproprijacije, električne mreže, saobraćaja, parkova, dečjih igrališta, socijalnih i medicinskih ustanova, radničkih i sirotinjskih stanova, skloništa, pijaca itd. Za sve navedeno potrebna su određena finansijska sredstva a bez osiguranja ne treba započinjati nikakav rad. Sa druge strane, treba ljubavi i razumevanja podjednako i kod nadležnih u gradskoj opštini ali i kod građana, zaključuje se u članku.

Kada je početkom juna 1937. godine raspisan međunarodni konkurs za urbanističko rešenje Novog Sada pristiglo je 13 radova od kojih je 9 uzeto u obzir jer su ispunili sve konkursne uslove. Prva nagrada nije dodeljena dok je arhitekta Branko Maksimović (1900-1988) osvojio drugu nagradu a arh. Juraj Najdhart (1901−1979) drugi otkup. Treću nagradu su ravnopravno podelili radovi arh. Mihajla Radovanovića iz Beograda i zajednički rad peštanskog arhitekte Đerđa Korompaia i Novosađanina Nenada Pecića (Neoplanta). Pored Najdharta otkupne nagrade su dobili i Mate Bajlon i Emanuel Šamanek (Sarajevo), Miša Manojlović (Beograd), Zdenko Strižić (Zagreb), Vaso Todorović (Prag) i Milorad Pantović (Pariz). U literaturi su kvalitetno obrađena konkursna rešenja arh. Maksimovića, Najdharta i Pantovića. Članovi užeg stručnog žirija su bili Branko Ilić (predsednik opštine), inž. Lazar Popovicki (šef Tehničkog odeljenja), arh. Lazar Dunđerski, inž. Radivoje Mirković i Dejan Bogdanović. Širi žiri je radio u sastavu arh. Branko Tanazović i Edo Šen (profesori Tehničkih fakulteta u Beogradu i Zagrebu), inž. Jovan Obradović (šef odseka Ministarstva građevina), inž. Slobodan Petrović (profesor Univerziteta) i dr. Jovan Popović (šef odseka Državnog higijenskog zavoda). Tokom avgusta upriličena je i izložba pristiglih konkursnih rešenja.

Konkurs je  izazvao veliku pažnju građana pa je tako dnevni list Dan već u avgustu, u četiri nastavka, objavio opširan komentar inž. Momčila Tapavice (1872-1949), u kome ovaj iskusni graditelj daje čitav niz primedbi i predloga u vezi sa nagrađene radovima Maksimovića, Radovanovića i Pecića. Dovoljno je pogledati naslove serije članaka pa zaključiti da je Tapavica pronašao mnogo razloga za ovako brz i na trenutke žučni komentar – Međunarodni put i ideje učesnika konkursa, Pogrešno rešenje trgova i, posebno, Centar treba dizati u visinu a ne izgrađivati ga u širinu. I kasnije će novosadska dnevna i nedeljna štampa, iz pera stručnjaka i novinara, pomno pratiti dešavanje oko izrade plana grada, koji bi se mogao označiti i kao prvi pravi pokušaj izrade urbanističkog plana. Gradska uprava je već sledeće godine formirala Radnu komisiju za izradu regulacionog plana Novog Sada, koju su sačinjavali zaposleni u Tehničkom odeljenju kao i arhitekti i inženjeri delegirani od strane Udruženja jugoslovenskih inženjera i arhitekata i novosadske podružnice Inženjerske komore – Stevan Radivojević (za putnu mrežu), Nikola Mirkov (hidrotehnika), Đorđe Tabaković i Oskar Pakvor (arhitektonsko-urbanistički problem) i Bela Štajger-kazal (železnica). Komisija je sledeće godine ponovo organizovala konkurs, ovoga puta pozivnog karaktera na kojem su učestvovali najbolje plasirani arhitekti. Tada je odlučeno da se izrada poveri arh. Juraju Najdhartu.

Branko Maksimović (šifra ‘’248’’ / druga nagrada)

Najbolje plasiran rad arh. Maksimovića je uz teoretsko objašnjenje (Novi Sad danas i sutra, Novi Sad, 1937) nastao na programskim osnovama koje su se bazirale na prognozi razvoja grada od pedeset godina (do 1986) i na predviđenom broju od stotinu pedeset hiljada stanovnika. Već tada su začete ideje o prelasku grada na sremsku stranu kao i o izmeštanju industrije na drugu stranu Kanala. Lj. Pušić u svom komentaru Maksimovićeg rešenja podvlači njegovo savremeno opredeljenje u kome poziva na novi koncept urbanizma koji mora biti dosledan da čovek bude u njegovom središtu jer ne može biti reči o tehničkom uređenju grada na savremenoj osnovi dok ne budu rešeni ekonomski problem grada i njegovog stanovništva. Mada Maksimović postojeće stanje grada vidi veoma nepovoljno neka od njegovih rešenja su imala izrazito humanističku konotaciju, na primer tretiranje stanovanja. Organizam današnjeg Novog Sada, piše Maksimović, nije zdrav, jer grad od oko sedamdeset hiljada stanovnika nema vodovod a najveći deo grada je bez kanalizacije. Novi Sad je sada faktički samo formalno grad zbog preko pedeset posto poljoprivrednog stanovništa. Mnogi periferni krajevi za stanovanje su na podvodnom močvarnom zemljištu gde se samo pre dve stotine godina niko nije hteo naseljavati. Glavne saobraćajne arterije nemaju dovoljnu širinu, ne postoje trgovi, pomešana je industrija i stanovanje itd. Osnovni Maksimovićev planerski pristup svodi se na raščlanjavanje grada na četiri osnovne gradske funkcije – stanovanje, rad i privredu, odmor i rekreaciju i saobraćaj. U ovom klasičnom sistemu zoniranja Maksimović će ipak voditi računa o međusobnim odnosima svake od funkcija i o gradu kao celini. Zavidan tretman dat je zelenilu, sportu i rekreaciji gde pored velikog broja objekata za sport sistem zelenih površina ima prvenstveno funkcionalnu ulogu. Petrovaradin i Sremska Kamenica se po prvi put tretiraju kao sastavni delovi gradskog područja a po planu se uređuju na istim principima kao i sam grad.

Juraj Najdhart (šifra „Atina” / otkup)

Zajedno sa nagrađenim autorima arh. Najdhart je pozvan na uži konkurs, organizovan tokom 1938. godine i tada mu je poverena izrada Regulacionog plana, kao i izrada direktivnih planova za neke trgove u Novom Sadu na čemu je radio u periodu 1938−1941. U tom periodu Najdhart će izraditi niz regulacionih studija – Šumadijske ulice, trga oko Riblje pijace i još nekih poteza u samom centru grada. Naglašen radikalizam koji Najdhart primenjuje tretirajući najuži centar grada iz današnje perspektive izgleda ne samo kao plod urbanističkih zabluda toga vremena već i kao potpuno odsustvo obzira prema zatečenom stanju i graditeljskom nasleđu, čemu su ondašnji modernisti bili skloni. Na kratkotrajnoj izložbi održanoj u dvorani Trgovinsko-industrijske i zanatske komore (26. februar – 1. mart 1939), Najdhart je izložio planove regulacija Novog Sada, Radničkog naselja i civilnog aerodroma. Od arhitektonskih projekata na izložbi su predstavljeni i projekti pojedinih trgova u Novom Sadu, te tip stambene kuće „zelenog grada”, na primeru Novog Sada. Na predavanju tokom trajanja izložbe Najdhart je rekao da se zalaže za „zeleni grad” koji bi bio toliko elastičan da se može primeniti bez velikih žrtava, jer predviđa sukcesivnu izgradnju. Gradski organizmi kao umetničke tvorevine (kolektivnog) ljudskog duha moraju biti elastični i adaptilni, smatrao je Najdhart.

Uporedo sa razradom Regulacionog plana Novog Sada Najdhart je za grad izradio i generalni urbanistički plan, nivelacione planove, te uredbe i pravilnik za urbanizaciju grada. U Regulacionom planu koji je Najdhart radio u godinama pred početak Drugog svetskog rata ponovio je neka svoja rešenja iz pređašnjeg konkursnog rada koja su poslužila kao osnove i u kasnijem planskom organizovanju i razvoju grada – velika bulevarska osa prema novom mostu na Dunavu, stambena naselja uz reku, izmeštanje industrije i železnice van grada i sl. Tomislav Premerl smatra da je Najdhartov Regulacioni plan Novog Sada „jedan od najsmionijih i najrevolucionarnijih kompleksnih sagledavanja i oblikovanja jednog većeg grada, jer Najdhart rešavajući zadatak u totalu i u detalju, postojeći gradski prostor logično veže kao integralnu celinu sa novim delovima grada, a novim shvaćanjem i naprednom prostornom mišlju na planu grada nove funkcije prostora; on postojeći grad preoblikuje ne oduzimajući mu poseban karakter, već upravo specifičnost postojećeg prostora smišljeno gradi u veliku celinu modernog gradskog organizma”. Ne ulazeći kritički u pojedinosti odnosa prema nasleđenoj graditeljskoj baštini, Premerl nastavlja pohvalu plana koji, po njemu, „velikim potezima riješava promet, osobito povezivanje rijeke i grada u svim vidovima, od funkcije i prostorne organizacije pristaništa, do oblikovanja prostora uz rijeku i veza sa Petrovaradinom na desnoj obali”. Mada je Najdhartov plan nezvanično prihvaćen neposredno pred početak Drugog svetskog rata, od njega se kasnije odustalo i dugo godina je bio zaboravljen. Kasniji istraživači Najdhartovog dela su ispravno smatrali da novosadski plan predstavlja „domišljenu formu jednog razdoblja i jedne generacije”. (Karlić-Kapetanović, 92) U osnovi, to je grad korbizijanskog shvatanja urbanizma gde je u funkcionalnom smislu dosledno sproveden princip zoniranja teritorija. U tretiranju saobraćaja ovaj plan je znatno radikalniji od prethodnog, rađenog za konkurs 1937, i upravo će ta strana planerskog problema biti glavna manjkavost zbog koje plan neće biti uzet u obzir u neposrednom vremenu posle rata. Glavna karakteristika saobraćaja je stvaranje novih i jakih pravaca bulevarskog tipa, koji presecaju celokupnu teritoriju, podjednako i staru i novu, naslućujući tako narastajuću ulogu drumskog saobraćaja. (Pušić, 125)

Milorad Pantović (šifra „NS” / otkup)

Ljiljana Blagojević je detaljno obradila konkursni rad na temu Regulacija Novog Sada arh. Pantovića koji ga je uradio zajedno sa kolegama iz Le Kurbizijeovog ateljea, Holanđaninom Kajperom, Francuzom Žanom Bosijem i Švajcarcem Otom Klausom. Ovaj konkursni rad će i sam Pantović smatrati svojim ključnim (i najdražim) planom u karijeri kojim je potvrđena njegova modernistička orijentacija. Rešenje ovog tima imalo je nameru da se načini funkcionalni grad koji odgovara ne geometrijskom sagledavanju već će biti odgovarajući životu, navikama i psihologiji čoveka. Oni predlažu gustinu od dve stotine stanovnika po hektaru a grad bi bio sastavljen od više naselja sa po šest ili sedam hiljada stanovnika, sa zajedničkim administrativnim i kulturnim centrom, koji bi zajedno organski povezani stvorili jedinstvenu celinu grada. Ovaj novi system se ne uvodi na periferiju već u sam centar tako što bi on bio podeljen na zone, određene prema Le Kurbizijeovom principu ravnomerne iskorišćenosti čitavog dana. Grad je podeljen prema uslovima stanovanja i rada, tako da bi stanovnici brzo prelazili te relacije dok su objekti za rekreaciju i razonodu smešteni u samim zonama stanovanja. U planu se ne predviđaju satelitska naselja, već se u samom centru, u neposrednoj blizini Dunava, planira novi moderni grad. Pantović takođe predlaže, za razliku od ostalih konkursnih rešenja, da se stara varoš poštedi velikih izmena, dok bi se moderan grad razvijao u njegovoj neposrednoj okolini. Urbanistički i arhitektonski koncept Pantovićevog tima, zaključuje Lj. Blagojević, duboko je vezan za postavke funkcionalističkog grada koje je u praksi koristio Le Kurbizije. Međutim, ovako beskompromisni modernistički stavovi i ideje bili su za naše prilike odveć smeli i revolucionarni pa, samim tim, i neprihvatljivi.

Nema sumnje da je konkurs za regulaciju Novog Sada iz 1937. godine kao i dešavanja koji su potom usledili bili najznačajniji događaji direktno vezana za ondašnju urbanističku delatnost i želju, u krajnjoj liniji, čitave društvene zajednice da se Novi Sad uvede u grupu uređenih evropskih gradova. Takođe je uočljivo da su u kasnijim planskim dokumentima do sličnih urbanističkih rešenja dolazili i drugi autori koji su se u posleratnim godinama bavili istom problematikom. Urbanistički institut NR Srbije se već 1945. godine nije saglasio sa Najdhartovim planom pa je ubzo izrađena nova skica plana. Međutim ni ovaj plan, rad arh. Dimitrija Marinkovića (Generalni regulacioni plan, 1947) Gradsko veće nije prihvatilo već je pokrenulo postupak za izradu potpuno novog plana. Ovaj posao je poveren Urbanističkom zavodu planske komisije NR Srbije i to je prvi Generalni urbanistički plan Novog Sada koji je zvanično usvojen 1950. godine da bi potom usledila i njegova dosledna realizacija. Naravno da svi događaji vezani za urbanizam Novog Sada između dva svetska rata zaslužuju znatno detaljnija, pažljivija i opširnija istraživanja. Obimna građa, brojni arhivski dokumenti, pohranjeni u Arhivu Vojvodine i posebno u Istorijskom arhivu Novog Sada, zajedno sa novinskim člancima iz dnevne i nedeljne štampe kao i tekstovi o ovoj problematici publikovani poslednjih nekoliko decenija daju široke mogućnosti za buduće istraživače.

Spisak i izvori ilustracija:

• Branko Maksimović, Konkursni rad za Regulaciju Novog Sada, 1937.

Izvor: Novi Sad danas i sutra, 1938./ Zavod za urbanizam Novi Sad

• Juraj Najdhart, Konkursni rad za Regulaciju Novog Sada, 1937.

Izvor: Lj. Blagojević, 2005: 33.

• Najdhart, Regulacioni plan Novog Sada iz 1941.

Izvor: Zavod za urbanizam Novi Sad

• Milorad Pantović, Konkursni rada za Regulaciju Novog Sada, 1937.

Izvor: Lj. Blagojević, 2005: 38.

• Najdhart, Rešenje centralne ulice sa trgovima, 1938.

Izvor: J. Karić-Kapetanović, 1990: 91.

• Najdhart, Rešenje centralnog trga, 1938.

Izvor: Arhitektura br. 156-157, Zagreb, 1976: 16.

• Najdhart, Trg oko Riblje pijace, 1939.

Izvor: J. Karlić-Kapetanović, 1990: 92.

• Najdgart, Perspektiva grada sa drumskog mosta, 1938.

Izvor: Dan od 25. juna 1940: 4.

Članci iz dnevne iz nedeljne štampe: Josif Major, Novi Sad u godini 1950. Izgled Novog Sada posle dvadeset godina, Novi Sad, 6. januar 1930; Anonim, Izgrađivanje našeg lepog grada Novog Sada po novom regulacionom planu, Novi Sad, 16. mart 1935; Anonim, Novi Sad bliske budućnosti, Dan 10. septembar 1935; Anonim, Komunalna politika i urbanizacija grada, Novi Sad, 14. februara 1937; Anonim, Poćetkom iduće nedelje otvoriće se izložba regulacionih osnova Novog Sada, Dan, 31. jul 1937; S(vetozar) J(ovanović), Kroz pedeset godina Novi Sad prema projektu biće grad od 150.000 stanovnika, sa dva aerodrome, dva pristaništa, sportskim stadionom i ostalim veliko – varoškim odlikama, Pravda 12. avgust 1937; Miloš Petrović, Budući Novi Sad – izložba planova za uređenje i regulaciju Novog Sada, Novi Sad, 15. avgust 1937; Momčilo Tapavica, Regulacija Novog Sada, Dan 22. avgust 1937; Momčilo Tapavica, Međunarodni put i ideje učesnika konkursa, Dan 24. avgust 1937; Momčilo Tapavica, Pogrešno rešenje trgova, Dan 25. avgust 1937; Momčilo Tapavica, Centar treba dizati u visinu a ne izgrađivati ga u širinu, Dan 26. avgust 1937; Dragutin Popović, Urbanistička hronika: Konkurs za regulacioni plan Novog Sada, Beogradske opštinske novine br. 7-8, Beograd, 1937; Anonim, U nedelju se otvara izložba regulacionih planova Novog Sada arhitekte g. Juraja Najdharta, Dan, 26. februar 1939; Anonim, Arhitekta g. Juraj Najdhart održao je predavanje o razvoju i principima modernog urbanizma sa primerom na Novi Sad, Dan, 1. mart 1939; Stari Novosađanin (Daka Popović), Regulacioni plan Novog Sada: Sugestije o kojima treba voditi računa, Dan 25. jun 1940; M. Babić, Železnica i regulacija u Novom Sadu, Dan, 21. jul 1940.

Odabrana literatura: Dušan Grabrijan, Natječaj za regulaciju Novog Sada – kratki grafičko-analitički prikaz natječajnog rada projekta  ’Atina’, Građevinski vjesnik, br. 10, Zagreb, 1937; Branko Maksimović, Novi Sad danas i sutra, Godišnjak Matice srpske, Novi Sad, 1938; Korompai Đerđ, Neka opšta pitanja prostornog razvoja i uređenja Novog Sada, separat, Epiteset br. 2, Budimpešta, 1941;Mihajlo Mitrović (Urednik), Gradovi i naselja u Srbiji: razvoj, urbanistički planovi i izgradnja 1946-1951, Urbanistički zavod NR Srbije, Beograd, 1953. 71-84; Daka Popović, Prilog urbanističkom i arhitektonskom razvoju Novog Sada, Rad Vojvođanskih muzeja br.12-13, Novi Sad, 1964. 153-161; Tomilav Premerl, Hrvatska moderna arhitektura između dva rata, Arhitektura, br. 156−157, Zagreb, 1976; Ljubinko Pušić, Urbanistički razvoj gradova u Vojvodin, Matica srpska, Novi Sad, 1987. 124−125, 140−144; Dejan Pajović (Urednik), Novi Sad – Slika grada, Zavod za urbanizam, Novi Sad, 1996; Slobodan Jovanović, Urbanizam i arhitektura prve polovine XX veka u Vojvodini, DaNS maj 1998. 18-19; Jelica Karlić-Kapetanović, Juraj Najdhart: život i djelo, Veselin Masleša, Sarajevo, 1990. 89−92, 323, 335; Vladimir Mitrović, Juraj Najdhart i Novi Sad, DaNS, br. 23, Novi Sad, 1998, 33; Slobodan Jovanović, Arhitektura Novog Sada druge polovine XX veka, DaNS br. 32, Novi Sad 2000. 23-35; Ljiljana Blagojević, Novi Beograd: osporeni modernizam, Zavod za udžbenike, Arhitektonski fakultet, Beograd, 2007. 33-43; Vladimir Mitrović, Arhitektura XX veka u Vojvodini, MSUV, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010. 154-155; Umetnička topografija Novog Sada, Matica srpska, Novi Sad, 2014. 118-121; Vladimir Mitrović, Iz istorije kulture i arhitekture: Zapisi jednog istraživača (1994-2014), Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2014.